Mağrib ve Kuzey Afrika Mushaflarında Takip Edilen İmam Hebtî’nin (ö. 930/1523) Vakf Sistemi ve Vakf-İbtidâ İlmindeki Yeri

Yıl 2023, Sayı: 54, 237 - 260, 30.06.2023

Alaaddin Salihoğlu

https://doi.org/10.17120/omuifd.1236611

Cited By: 2

Öz

Tecvid ve kırâat ilimleri içerisinde önemli bir yere sahip olan vakf-ibtidâ ilmi, Kur’an’ın doğru okunması ve âyetlerdeki murâd-ı ilâhînin anlaşılması noktasında büyük katkı sağlamaktadır. İslamiyet’in erken dönemlerden itibaren bu ilim dalında farklı âlimlerin çeşitli çalışmaları olmuştur. Bu bağlamda önemli katkıları olan kişilerin başında hicrî IX. asır Fas âlimlerinden Muhammed b. Ebî Cum‘a es-Semâtî el-Hebtî (ö. 930/1523) yer almaktadır. Onun kurmuş olduğu vakf sistemi Mağrib merkezli Kuzey Afrika bölgesinde tercih edilen hemen hemen tek sistem olmuştur. Öyle ki bugün söz konusu bölgede yedi kırâat imamından Nâfi‘ el-Medenî (ö. 169/785) kırâatine göre basılan mushaflarda Hebtî’nin vakf sistemi ve sembolü uygulanmakta ve yüzyıllardır bölge Müslümanları bu sisteme bağlı kalarak Kur’an okumaktadırlar.
Hebtî’nin vakf sisteminin inceleneceği bu çalışmada, öncelikle vakf-ibtidâ ilminin gelişmesi ve tarihsel süreci, yanı sıra vakf işaretlerinin mushaflara yansıması açısından oluşan vakf ekolleri üzerinde durulmuştur. Daha sonra İmam Hebtî’nin hayatı, hocaları, talebeleri ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Ardından Hebtî’nin vakf sistemi ele alınarak bu sistemin ortaya çıkışındaki sebep ve saiklere yer verilmiş, bölgede tercih edilmesinin nedenleri değerlendirilmiştir. Bununla birlikte Hebtî’nin vakf sisteminin genel özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmada yöntem bakımından mukayese ve tarama metodu kullanılmıştır. Bu bağlamda bir âyetin vakf konusunda tahlili yapılırken müfessirler ile vakf âlimlerinin görüşlerine yer verildikten sonra Hebtî’nin sistemini esas alan mushaflar ile bu sistemi esas almayan mushaflar arasında genel bir mukayese yapılmıştır.
Hebtî’nin vakf sisteminin inceleneceği bu çalışmada, öncelikle vakf-ibtidâ ilminin gelişmesi ve tarihsel süreci, yanı sıra vakf işaretlerinin mushaflara yansıması açısından oluşan vakf ekolleri üzerinde durulmuştur. Daha sonra İmam Hebtî’nin hayatı, hocaları, talebeleri ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Ardından Hebtî’nin vakf sistemi ele alınarak bu sistemin ortaya çıkışındaki sebep ve saiklere yer verilmiş, bölgede tercih edilmesinin nedenleri değerlendirilmiştir, Hebtî’nin vakf sisteminin genel özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmada yöntem bakımından mukayese ve tarama metodu kullanılmıştır. Bu bağlamda bir âyetin vakf konusunda tahlili yapılırken müfessirler ile vakf âlimlerinin görüşlerine yer verildikten sonra Hebtî’nin sistemini esas alan mushaflar ile bu sistemi esas almayan mushaflar arasında genel bir mukayese yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mağrib ve Kuzey Afrika, Vakf-İbtidâ, Hebtî, Takyîdü Vakfi’l-Kur’ân, Nâfi‘ el-Medenî

The Wakf System of Imam Hebtī (d. 930/1523) Followed in the Maghrib and North Africa Mushafs and Their Place in the Waqf-İbtidā Science

Öz

The science of waqf-ibtidā, which has an important place in the sciences of tajwīd and qırā’at, makes a great contribution in ensuring the correct reading of the Qur'ān and the understanding of the divine purpose in the verses. Since the early periods of Islam, there have been various studies of different scholars in this branch of science. Hijri IX. century Moroccan scholar Muhammad b. Ebī Cum'a al-Habtī (930/1523) came and the waqf system he established became almost the only system preferred in the Maghrib-centered North Africa region. So much so that today, in the mushafs published according to the recitation of Nāfi' al-Madanī (d.169/785), one of the seven imams of qırā’a, in the region in question, the waqf system and symbol of Habti are applied and the Muslims of the region have been reading the Qur'ān by adhering to this system for centuries.
In this study, in which Habtī's waqf system will be examined, first of all, the development and historical process of the science of waqf-ibtidā, as well as the waqf schools in terms of the reflection of the waqf signs on the mushafs are emphasized. Afterwards, information was given about Imam Habtī's life, teachers, students and works. Afterwards, Habtī's waqf system was discussed and the reasons and motives for the emergence of this system were given, and the possible reasons why it was preferred in the region were evaluated. Afterwards, the general features of Habtī's waqf request were tried to be revealed. In the study, comparison and scanning method were used in terms of method.
In this study, in which Habtī's waqf system will be examined, first of all, the development and historical process of the science of waqf-ibtidā, as well as the waqf schools in terms of the reflection of the waqf signs on the mushafs are emphasized. Afterwards, information was given about Imam Habtī's life, teachers, students and works. Afterwards, Habtī's waqf system was discussed and the reasons and motives for the emergence of this system were given, and the possible reasons why it was preferred in the region were evaluated. Afterwards, the general features of Habtī's waqf request were tried to be revealed. In the study, comparison and scanning method were used in terms of method.

Anahtar Kelimeler

Maghrib And North Africa, al-Waqf and al-ebtidā, al-Habtī, Taqyîdu Waqfi’l-Qur’ān, Nāfe‘ al-Madanī

Kaynakça

• Âbidîn, eş-Şeyh İbn Hanefiyye el-. Menheciyyetü İbn Ebî Cumʿa el-Hebtî fî evḳāfi’l- Ḳurʾani’l-Kerim. Cezayir: Dâru’l-İmam Mâlik, 1. Basım, 2006.
• A‘râb, Sa‘id. el-Ḳurrâʾ ve’l-Ḳırâʾât fi’l-Maġrib. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1. Basım, 1990.
• Binabdullah, Abdülaziz. Muʿcemü’l-muḥaddisîn ve’l-müfessirîn ve’l-ḳurrâʾ bi’l-Maġrib. Rabat, 1972.
• Coşkun, Muhammed. Mushaf Basımına Yansıyan Yönüyle Secâvendî’nin Vakf Sisteminin Yeniden Okunması Eleştiriler-Teklifler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd ed-. el-Müktefâ fi’l-vaḳfi ve’l-ibtidâʾ. thk. Cemâl M. Şeref. 1 Cilt. Tanta: Dâru’s-Sahâbe, 1. Basım, 2006.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Ḳırâʾatü’l-İmâm Nâfiʾ ʾinde’l-maġâribe. Fas: Fas DİB, 2003.
• Hebtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Cum‘a el-. Taḳyîdü vaḳfi’l-Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. Rabat: el-Hizâne el-Haseniyye, Yazmalar, 4138-7708.
• Hilâlî, Ahmed b. Abdilaziz el-. ʿUrfü’n-nedd fî ḥukmi ḥazfi ḥarfi’l-medd. thk. İbrahim Ait Ouaghori. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2009.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1. Basım, 1984.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. el-Muḳaddime. thk. Abdullah ed-Dervîş. 2 Cilt. Şam: Dâru Ya’rub, 1. Basım, 2004.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed. Kitâbü Îżâḥi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ. thk. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan. 2 Cilt. Dımaşk: Mecme‘u’l-Lugati’l-‘Arabiyye, 1. Basım, 1971.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb. el-Fihrist. thk. Ridâ el-Mâzindârî, ts.
• Kârî, Abdulfettâh el-. et-Taḳrîru’l-ʿilmî li-Musḥafi’l-Medîneti’n-Nebeviyye. Medine: Mucemme’u’l-Melik Fehd li tıbâ’ati’l-Mushafi’ş-Şerif, ts.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr el-. Leṭāʾifü’l-işârât li-fünûni’l-ḳırâʾât. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kurâniyye. Medine: Kral Fehd Mushaf Basım Kurumu, 1. Basım, 1434.
• Kayahan, Veli. “Vakf ve İbtidâ İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Yeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (ts.), 299-341.
• Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer el-. Selvetü’l-enfâs fî men uḳbire mine’l-ʿulemâʾ ve’ṣ-ṣuleḥâʾ fî Fâs. thk. Muhammed Hamza el-Kettânî. 3 Cilt. Fas: el-Mevsû’a el-Kettâniyye li’Târihi Fas, 1. Basım, ts.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2006.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye. thk. Abdülmecid Hayyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto, 1. Basım, 2016.
• Miknâsî, Ahmed b. Muhammed el-. Dürretü’l-ḥicâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebünnûr. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1. Basım, 1971.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed el-. Kitâbü’l-Ḳaṭʿ ve’l-iʾtinâf. thk. Abdurrahman b. İbrahim el-Matrûdî. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1. Basım, 1992.
• Secâvendî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Tayfûr es-. ʿİlelü’l-vuḳûf (el-Vaḳfü ve’l-ibtidâʾü’l-kebîr). thk. Muhammed b. Abdillah el-Îdî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2006.
• Süyûtî, Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kurâniyye. Medine: Kral Fehd Mushaf Basım Kurumu, 1426.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah et-Türkî. Kahire: Dâru Hecer, 1. Basım, 2001.
• Tayyâr, Müsâ’id b. Süleyman et-. Vuḳûfu’l-Ḳurʾân ve es̱eruhâ fi’t-tefsîr. Medine: Mucemme’u’l-Melik Fehd li tıbâ’ati’l-Mushafi’ş-Şerif, 1. Basım, 1431.
• Üşmûnî, Ahmed b. Muhammed el-. Menârü’l-hüdâ fî beyâni’l-vaḳfi ve’l-ibtidâʾ. Mısır: Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1973.
• Vekkâk, el-Hasan b. Muhammed. Taḳyîdü vaḳfi’l-Ḳurʾân’il-Kerim li’bni Ebî Cumʿa el-Hebtî dirâse ve taḥḳîḳ. Rabat: ed-Dâru’l-Mağribiyye li’l-Kitâb, 1. Basım, 1991.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır ez-. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1. Basım, ts.
• el-Muṣḥafü’l-Cezâiriyy. Cezayir: el-Matba’atü’s-Se’âlibiyye, 1931.
• el-Muṣḥafü’l-Muḥammedî el-Maġribî. Rabat: Fas Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Fehresü’l-maḫṭûṭât bi’l-ḫizâneti’l-’âmme bi’l-Maġrib. Rabat: Matba’atü’t-Tûmî, 1973.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 15. Basım, 2008.
• Ḳurʾân-ı Mecîd. Pakistan, Pencap, 1932.
• Muṣḥafü’d-Dâri’ş-Şâmiyye li’l-meʿârif. Dımaşk: ed-Dâru’ş-Şâmiyye li’l-Me’ârif, 1404.
• Muṣḥafü’l-Cemâhîriyye. Libya: el-Hey’etü’l-‘Âmme li’l-Evkâf, 2. Basım, 1980.
• Muṣḥafü’l-Medîneti’n-Nebeviyye. Medine: Kral Fehd Mushaf Basım Kurumu, 1406.