Islamic Provisions Concerning Individuals with Autism Spectrum Disorder (ASD)

Yıl 2023, Sayı: 55, 581 - 600, 31.12.2023

Fatiha Bozbaş

https://doi.org/10.17120/omuifd.1361363

Öz

Considering the clinical symptoms, autism mostly reveals problems related to limitations and inadequacies in the social-communicative field. In this respect, individuals with autism are more involved in the fields of psychology, medicine and educational sciences. However, a significant portion of such patients have intellectual disability; Their definition as legal persons makes individuals with autism the subject of law in terms of their legal powers, responsibilities and limitations. In this study, the situation of individuals with autism being subject to sharia provisions within the framework of Islamic law will be examined. In this context, their legal capacity in the field of worship, civil law and criminal law will be explained and some general fiqh provisions will be included. From a general perspective; the fiqh situation of individuals with autism, whose findings are accompanied by mental retardation, can be evaluated together with the issue of capacity failures (عوارض الأهلية), which is discussed in the classical fiqh literature. The relevant provisions explained in the literature within the framework of two concepts, especially permanent mental illness (الجنون) and partial dementia (العته), shed light on the fiqh status of such individuals.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Autism Spectrum Disorder, Ḥukm, Ahliya (License)

İslâm Hukukunda Otizmli Bireylere İlişkin Hükümler

Öz

Klinik belirtiler göz önünde bulundurulduğunda otizm, daha ziyade sosyal-iletişimsel alanda sınırlılık ve yetersizlikle ilişkili sorunları ortaya çıkarmakta ve bu yönüyle otizmli bireyler daha çok psikoloji, tıp ve eğitim bilimlerinin inceleme konusu olmaktadır. Bununla birlikte bu tür hastaların önemli bir kısmında zihinsel yetersizlik bulunmaktadır. Bu durum düşük fonksiyonlu otizmli bireyleri hukukî kişi olarak tanımlanmaları, hukuken yetkileri, sorumlulukları ve sınırlılıkları hususunda hukukun ve fıkhın konusu haline getirmektedir. Bu çalışmada düşük fonksiyonlu otizmli bireylerin İslam hukuku çerçevesinde şer’î hükümlere muhatab olma durumları incelenecektir. Bu minvalde gerek ibadetler alanında, gerekse medenî hukuk ve ceza hukuku alanındaki hukukî ehliyetleri izah edilerek genel bazı fıkhî hükümlere yer verilecektir. Genel bir perspektifle bakıldığında; bulgularına zihinsel yetersizlik eşlik eden otizmli bireylerin fıkhî durumlarının klasik fıkıh literatüründe ele alınan ehliyet arızaları (عوارض الأهلية) konusu ile birlikte değerlendirilmesi mümkün gözükmektedir. Literatürde husûsen sürekli akıl hastalığı (الجنون) ve kısmî bunama (العته) olmak üzere iki kavram çerçevesinde izah edilen ilgili hükümler, bu tür bireylerin fıkhî durumlarına ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Otizm, Hüküm, Ehliyet

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Afâne, Halil Ali Halil. Aḥkâmu marża’t-tavaḥḥud fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Filistin: Kudüs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Alver, Elmas vd. Otizm Spektrum Bozukluğuna Sahip Bireylerde Eğitimin Önemine Dikkat Çekmek Üzere Hazırlanmış Dergi İlanı Tasarımı Örnekleri. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19/39 (2020), 1436-1452.
• American Psychiatric Association (APA). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-DSM IV. Arlington: American Psychiatric Association Publishing, 2000.
• American Psychiatric Association (APA). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-DSM V. Arlington: American Psychiatric Association Publishing, 2013.
• Avde, Abdülkâdir. et-Teşrî‘u’l-cinâiyyi’l-İslâmî muḳārenen bi’l-ḳānûni’l-vaż‘î. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, ts.
• Bilecik, Sümeyra. “Özel Eitim ve DKAB Öğretmenlerine Göre Otizmlilerde Din-Ahlak Eğitimi ve DKAB Dersleri”. Bilimname XXXVIII (2019/2), 459-495.
• Bilgiç, Ayhan. “Otizm Spektrum Bozuklukları”. Bebek Ruh Sağlığı (0-4 Yaş) Temel Kitabı. 459-480. Ankara: Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği Yayınları, 2011.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. İslâm Hukuku Terimleri Sözlüğü. haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Semerkand Basım, 2016.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfu’l-ḳınâ’ ‘an (metn)i’l-İḳnâ keşşaf. 6 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1403/1983.
• Bulut, Sefa. “Edirne-II. Bayezid Dârüşşifa’sında Akıl Hastalarının Tedavisi”. Türk-İslam Tarihinde Yükseköğretim/ Selçuklu Osmanlı Sınırlarında Gelenek ve Değişim. ed. Mustafa Gençer. 89-104. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: Matbaa Osmaniyye, 1300.
• Cüvârene, İbrahim Muhammed İbrahim vd. “Ahkâmu marża’t-tavaḥḥud fi’l-fiḳhi’l-İslâmî: Dirâse te’s’ıliyye fıḳhiyye”. Dirâsât 46/1 (2019), 117-142.
• Çelik, Cihat. “Zihinsel Yetersizliği/Zihinsel Gelişme Geriliği Olan Çocukların Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-IV (WÇZÖ) İle Değerlendirilmesi”. Türkiye Klinikleri 1/1 (2016), 28-35.
• Çetinkaya Görmüş, Neslihan. İslam Fıkhında Engellilerin İbadet Hukuku. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Doğangün, Burak. “Özel Eğitim Gerektiren Psikiyatrik Durumlar”. Türkiye’de Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar/ İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri. 157-174. yy.: 2008.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Temyîz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/437. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-Aḥvâlü’ş-şaḫṣıyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-Cerîme ve’l-Uḳūbe fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1998.
• Ebû Zehre, Muhammed. Uṣûlü’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• el-Fetâva’l-Hindiyye. Kahire: Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1310.
• el-Mevsû‘atü’l-fıḳhiyye. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Erdoğan, Mehmet. “İslam Hukukunda Engelliler: Engelliliğin Fıkhî ve Hukukî Sorunları”. Din, Felsefe ve Bilim Işığında Engelli Olmak ve Sorunları Sempozyumu. 165-174. İstanbul: yy., 2012.
• Günaydın, Bahar. Zihinsel Engelliler Beden Eğitimi Öğretim Programlarının İçerik, Uygulama, Sorunlar Açısından Velî ve Öğretmen Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Habeşî, Îmân Hamza. “Eserü’t-tevaḥḥud ‘ale’l-aḥkâmi’t-teklîfiyye fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye: Dirâse fıḳhiyye muḳārane”. Mecelletü’l-külliyyeti’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye li’l-benât 4/1 (2019), 1107-1146.
• Hakiman, Hakiman vd. “Religios Instruction for Students with Autism in an Inclusive Primary School”, International Journal of Learning, Teaching and Educational Research 20/12 (2021), 139-158.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürrü’l-Muḫtâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Hattâb, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahman. Mevâhibü’l-celîl li-şerḥi Muḫtaṣari Ḫalîl. tlk. Muhammed Yahyâ b. Muhammed. 6 Cilt. Nuakşot: Dâru’r-Rıdvân, ts.
• Hüsrev, Molla. Mir’âtü’l-Uṣûl. b.y: Şeriket-i Osmaniyye Sıhâfiyye Matbaası, 1321.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr. Kitâbü’l-Kâfî fî fıḳhi ehli’l-Medîneti’l-Mâlikî. thk. Muhammed el-Morîtânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyad el-Hadîse, 1398/1978.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-Muḥtâr ‘ale’d-Dürri’l-Muḫtâr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcut. 13 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî. el-Muḳnî‘. thk. Mahmûd Arnâûd vd. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 1421/2000.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Baḥrü'r-râ’iḳ. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 9 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Tâcüddîn el-Hanefî, Ahmed b. İbrâhîm b. Halîl el-Hanefî. Aḥkâmu’l-merḍâ. thk. Muhammed Sürûr el-Belhî. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1418/1997.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Câmi‘u’l-Ümmehât. thk. Ebû Abdurrahmân el-Ahdar. Dımaşk: el-Yemâme li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1998.
• Kamş, Mustafa Nuri. Iḍṭırabâtü’t-tevaḥḥud. Amman: Dâru’l-Mesîra, 2011.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâᵓi‘u’ṣ-ṣanâᵓi‘ fî tertîbi’ş-şerâᵓi‘. thk. Ali Muhammed Muavvız. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kıylık, Mustafa Harun. İslâm Kişi Hukuku Açısından Akıl Hastalığı. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Koçak, Zeki. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Ehliyet ve Kısımları”. Diyanet İlmi Dergi 39/4 (2003), 31-54.
• Köse, Saffet. “Rüşd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/298-300. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kudat, Aydın. “İslam Ceza Hukuku Bağlamında Ehliyet”. İslam Ceza Hukuku. ed. Abdurrahman Eren vd. 693-719. by.: Lale Yayıncılık, 2017.
• Kumaş, Ali. İslâm Engelliler Hukuku. Rize: STS Yayınları, 2016.
• Leknevî, Ahmed b. Ebî Saîd b. Abdillâh. Nûru’l-envâr fî şerḥi’l-Menâr. thk. Mahmûd Alî Dâvûd el-Ubeydî vd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Emîr, 2015.
• Mahmesânî, Subhî b. Muhammed Receb. en-Naẓariyyetü’l-‘âmme li’l-mûcebât ve’l-‘uḳūd fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2. Baskı, 1972.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ḥâvi’l-Kebîr. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-ta‘lîli’l-Muḫtâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mecme‘u’l-luga’l-‘Arabiyye. el-Mu‘cemu’l-Vasît. b.y.: Mektebetü’ş-Şürûk ed-Düveliyye, 1425/2004.
• ÖHY, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği. Resmî Gazete 30471 (2018) Erişim 10 Eylül 2023. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/07/20180707-8.htm
• Özay, Hilal. İslam Hukuku Açısından Bedensel Engellilik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Özaykal, Merve. “Hastalar Hukukuna Dair 17. Yüzyıl Tarihli Bir Eser: İbn Tâcüddîn el-Hanefî’nin Ahkâmu’l-merdâ’sı ve Hastalarla İlgili Fıkhî Hükümler”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2023), 608-634.
• Pekdemir, Şevket. İslâm Özürlüler Hukuku. Samsun: 19 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Sadock, Benjamen James vd. Kaplan&Sadock’s Concise Textbook of Clinical Psychiatry. Philadelphia: Wolters Kluwer, 10. Baskı. 2007.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’leimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1989.
• Suadiah, Idah. “Islamic Education for Children Autism”, International Journal of Social Science and Humanities Research 5/3 (2017), 534-540.
• Şemseddîn Efendi, Kadızade Ahmed. Netâᵓicü’l-efkâr fî keşfi’r-rumûzi’l-esrâr. thk. Abdürrezzâk Gâlib el-Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muġ̮ni’l-Muḥtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâẓi’l-Minḥâc. thk. Ali Muhammed Muavvız. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ud b. Fahridddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî. et-Telvîh ilâ keşfi ḥaḳā’iki’t-Tenḳı̄h. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Timuçin, Ersin Ufuk vd. “Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler”, Aileler İçin Rehber Kitapçık. ed. İbrahim H. Diken vd. 5-48. by.: Afşar Ofset, ts.
• Türk, İbrahim. İslam Hukukunda Görme Engellilere Dair Hükümler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Türkyılmaz, Yasır. İslam Hukukunda Zihinsel Engelliler. Rize: Recep Tayip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Uceymî, Şehrezâd. Aḥkâmu zevâc ẕevi'l-iḥtiyâcâti'l-hâṣṣa fi'l-fiḳhi'l-İslâmî. el-Oued: Câmiatü'ş-Şehîd Hamâ Lahdar, Ma‘hedü'l-Ulûmi’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Usta, Mustafa. “Özel Eğitim Gerektiren Birey, Aile ve Din Eğitimi”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 20 (2009), 75-110.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “İslâm Hukukunda Ehliyeti Daraltan veya Ortadan Kaldıran Sebepler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 9 (2007), 67-100.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “İslâm Hukuku Açısından Ehliyet”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 8 (2006), 149-182. Yorbık, Özgür vd. “Asperger Sendromu ve Yüksek Fonksiyonlu Otizmin Tanısal Ayrımı”. Klinik Psikiyatri 3 (2000), 102-110.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medḫalü'l-fıḳhiyyi'l-âm. Dımaşk: Dâru'l-Kalem, 2004.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıḳhu’l-İslâmî ve edilletuh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.