Emerging of Muharram Mourning Ceremonies and Mourning Ceremonies of Iranians Living in the Ottoman Land

Yıl 2023, Sayı: 18 - Eylül, 2023, 102 - 120, 15.09.2023

Eralp Yaşar Azap

https://doi.org/10.21021/osmed.1293022

Öz

Due to disagreements about who should represent the Islamic caliphate, the murder of Hussein by Yazid, the son of the Umayyad Caliph Muawiya, in Karbala in 680, caused deep divisions among Muslims. After this murderous event, Muslims, until today, kept mourning of Hussein’s death and fell into sectarian divisions. Thus, Hussein's murder was an important milestone in the emergence of Shiite sect among Muslims and its survival until today. Shiites have commemorated 10th of Moharram (Hijri), Hussein’s murder date, as a day of mourning for centuries and organized great events to mourn him with the coming of this month. The ceremonies, which became a political attitude with the Safavids making Shiism the Iran’s official sect, witnessed diversified performances, conducted by Shiites for centuries in the Iranian geography. Ceremonies that spread to geographies out of Iran were also among the activities performed by the Iranians living in the Ottoman lands within their belief circle. This study was prepared to reveal how the Iranians living in the Ottoman lands in XIX. and XX. centuries performed the mourning ceremonies and the State's point of view towards them by referring to the historical process related to the emergence and performance of Muharram ceremonies.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Iran, Muharram, Mourning, Hussein

Muharrem Mâtem Merasimlerinin Ortaya Çıkışı ve Osmanlı’da Yaşayan İranlıların Mâtem Merasimleri

Öz

İslam halifeliğinin kim tarafından temsil edilmesi gerektiğinin yaratmış olduğu anlaşmazlıklar nedeniyle Hz. Hüseyin’in Emevi Halifesi Muaviye’nin oğlu Yezid tarafından 680 yılında Kerbela’da öldürülmesi, Müslümanlar arasında derin ayrılıkların yaşanmasına neden oldu. Bu olayın akabinde Müslümanlar, günümüze kadar Hz. Hüseyin’in yasını tutarak mezhepsel ayrılıklara düştüler. Bu sebeple Hz. Hüseyin’in öldürülmesi, Müslümanlar içerisinde Şiiliğin vücut bulmasında ve günümüze kadar gelmesinde önemli bir kilometre taşı oldu. Şiiler, Hz. Hüseyin’in öldürüldüğü Hicri 10 Muharrem’i, yüzyıllardır mâtem günü olarak andılar ve bu ayın girmesiyle beraber onun yasını tutmak için büyük merasimler düzenlediler. Safevilerin İran’da Şiiliği resmi mezhep haline getirmesiyle beraber bir siyasi tavır halini alan merasimler, İran coğrafyasında yüzyıllarca Şiilerin çeşitlendirerek icra ettikleri gösterilere sahne oldu. İran’ın dışındaki coğrafyalara da sirayet eden matem merasimleri, Osmanlı topraklarında yaşayan İranlıların da inanç dairelerinde icra ettikleri etkinlikler arasında yer aldı. Bu çalışma, Muharrem merasimlerinin ortaya çıkışı ve icrasıyla alakalı tarihsel sürece değinerek XIX. ve XX. yüzyıllarda Osmanlı topraklarında yaşayan İranlıların mâtem merasimlerini nasıl icra ettiklerini ve devletin buna bakış açısını ortaya koyma amacıyla hazırlandı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İran, Muharrem, Mâtem, Hz. Hüseyin

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri / Vesikaları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Name-i Hümayun Defterleri (A.{ DVNS.NMH.d) 3/55.
• Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayet Evrakı (A.MKT.UM) 1863/82, 1868/26.
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO) 43/3193, 2526/189393, 2526/189398, 1483/111164.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kısm-ı Adli Evrakı (DH.EUM.KADL) 4/21.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT) 1329/10, 1653/67, 1816/8, 1059/40, 2419/83.
• Dahiliye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (DH.SYS) 64/35.
• Dahiliye Nezareti Şifrek Evrakı (DH.ŞFR) 304/106.
• Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat Islahat Komisyonu (DH.TMIK.M) 194/17, 218/23.
• İrade Dahiliye (İ.DH) 1049/82396, 1097/86049.
• Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ) 134/60.
• Hariciye Nezareti Mektubi (HR. MKT) 708/78-2.
• Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR. İM) 355/18.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS) 163/64.
• Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı (Y.PRK.A) 6/7.
• Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK) 161/35.
• Yıldız Perakende Evrakı Şehremaneti Maruzatı (Y.PRK.ŞH) 3/92.
• Yıldız Perakende Evrakı Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB) 5/108.
• Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB) 382/97, 382/100, 383/134, 394/122, 473/76.
• Gazeteler; Ahter; Tasvir-i Efkâr; Sözlük
• Kanar, Mehmet. (2010). Farsça Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul.
• Kitap, Makale, Anı, Tez ve Ansiklopedi Maddeleri
• Afacan, Serhan. “İranilikten Osmaniliğe: Sultan II. Abdülhamid Devrinde Bir Vatandaşlık Değiştirme Sergüzeşti,” Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, ed., Fahrettin Gün ve Halil İbrahim Erbay. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları, 2017.
• Akoğlu, Muharrem. “Büveyhiler’in Mezhebi Eğilimleri/Politikaları Üzerine.” Bilimname, XVII/2 (2009): 123-138.
• And, Metin. Ritüelden Dırama: Kerbela-Muharrem-Taziye. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Arıkan, Adem. “Büyük Selçuklular Döneminde Şia.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi 2010.
• Ateş, Sabri. Osmanlı-İran Sınır Bölgeleri: Bir Sınır Yapmak 1843-1914. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Aykun, İbrahim. “Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Antlaşması.” Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1995.
• Çağlayan, Bünyamin. “Kerbela Mersiyeleri.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 1997.
• Çakmak, Yalçın. Sultanın Kızılbaşları: II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti, İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Çetinsaya, Gökhan. II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi, İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Dığıroğlu, Filiz. “Sultan’ın Ecnebileri: Dersaadet’in Acemleri.” Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi, haz., Fahrettin Gün vd. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları, 2018.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit. Haz., Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005. Fığlalı, Ethem Ruhi. “Gadir-i Hum”, TDV İslam Ansiklopedisi, 13, (İstanbul 1996), ss. 279-280.
• Geçkin, Hatice. “Büveyhiler Döneminde Bağdat’ta Şiilik.” Yüksek lisans tezi, Hitit Üniversitesi, 2016.
• Glassen, Erika. “Muharram-Ceremonies (‘Azâdârî) in Istanbul at the end of the XIXth and the Beginning of the XXth Century,” Les Iraniens d’Istanbul, T. Zarcone ve Zarinabf-Shahr. Tehran-İstanbul: Institut Francais de Recherches en Iran-Institut Francais D’Etudes Anatoliennes, 1993.
• Gülten, Sadullah. Osmanlı-Safevi Kıskacında Kızılbaşlar: Açılın Kapılar Şaha Gidelim, İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Güner, Ahmet. “Büveyhiler Devrinde Bağdat’ta Kerbela / Aşure, Gadir Humm ve Benzeri Şii Uygulamaları.” C. I., ed., Alim Yıldız ve Ali Aksu. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2010.
• Haskan, Mehmet Mermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar C. I. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001.
• İvgin, Hayrettin. “Kerbela Olayı İle Hz. Hüseyin Katliamının Halk Geleneğine Yansıyan Bir Oluşumu: Dilenci Goygoycular,” Kerbela ve Hz. Hüseyin Sempozyum Bildirileri. Haz., Gülağ Öz. Ankara: Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakfı, 2016.
• Kanar, Mehmet. Farsça Türkçe Sözlük, (İstanbul: Say Yayınları, 2010).
• Karadağ Çınar, Gülay. “Safevi Devleti’nde Dini Otoritenin Temsilcisi Şahlar ve Şii Ulemayla İlişkileri.” İran Çalışmaları Dergisi 1/1 (2017): 11-51.
• Kılıç, Ünal. “Kerbela Vakası (Tarihi Süreç).” Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) C. I., ed., Alim Yıldız ve Ali Aksu. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2010.
• Köksal, Mustafa Asım. İslam Tarihi Hz. Hüseyin ve Kerbela Faciası. Ankara: Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş.,1979.
• Köse, Osman. “19. Yüzyılda Samsun’da İran Misyonu: Tüccarlar, Konsolosluk ve Hüseyniyye (Acem) Tekkesi,” Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik-Samsun, C. I., ed., Osman Köse. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Kurşun, Zekeriya. “Üsküdar’da İranlılar ve İran Mezarlığı,” Üsküdar Sempozyumu IV Bildiriler, C. I. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2007.
• Louer, Laurence. Sünniler ve Şiiler: Bir İhtilafın Siyasi Tarihi, Çev., Barış Özkul. İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
• Meddah, Şadi. Maktel-i Hüseyin: Kerbela Hadisesi (Giriş-Metin-Tıpkıbasım). Haz., Erdoğan Erbay ve Selahattin Tozlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Mehmed Esad Efendi. Vakanüvis Esad Efendi Tarihi Bahir Efendi’nin Zeyl ve İlaveleriyle 1237-1421/1821-1826, Haz., Ziya Yılmazer. İstanbul: OSAV, 2000.
• Merçil, Erdoğan, “Büveyhiler”, TDV İslam Ansiklopedisi, VI (İstanbul 1992), ss. 496-500.
• Mneymneh, Hassan. Büveyhiler Devleti Tarihi, Çev., Tarık Akarsu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Muhaddisi, Cevad. A’dan Z’ye Kerbela Ansiklopedisi, Çev., Metin Atam. İstanbul: Asr Yayınları, 2010.
• Müller, Max. İstanbul’dan Mektuplar. Çev., Afife Buğra. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1978.
• Öndeş, Osman ve Erol Makzume. Osmanlı Saray Ressamı Fausto Zonaro. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Öz, Mustafa. “Hüseyniyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 19 (İstanbul 1999), ss. 28-29.
• Öz, Mustafa. “Kerbela”, TDV İslam Ansiklopedisi, 25 (Ankara 2022), ss. 111-114.
• Öz, Mustafa. “Taziye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 40, (Ankara 2011), ss. 203-203.
• Ünal, Yusuf. “More than Mere Polemic: The Adventure of the Risalah-i Husniyah in the Safavid, Ottoman and Indian Lands.” Yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2016.
• Pirzade, Hacı Muhammed Ali. Sefername-i Hacı Pirzade ez London ta Esfehan Cild-i Dovvom. Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1343.
• Poş, Abdullah. “XIX. Yüzyılın Sonlarında Irak’taki Şii Nüfus ve Caferi Toplumunu Tahrik Faaliyetleri.” Milel ve Nihal 8 (2011): 47-76.
• Sansarkan, Yusuf. “Hakem Olayı Özelinde Mezhebi Kaygının Tarih Aktarım ve Yorumuna Etkisi.” İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD), 4/2 (2019): 47-76.
• Sarıcık, Murat. “Kerbela Olayında El-Hurr B. Yezid ve Hz. Hüseyin’le Mücadelesi.” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (1995): 103-148.
• Sasani, Han Melik. Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir: Han Melik Sasani. Çev., Hakkı Uygur. İstanbul: Klasik Yayınları, 2006.
• Sasani, Han Melik. Yadbudha-yı Sefaret-i İstanbul. Tahran: Çaphane-i Firdovsi, 1335.
• Savory, Roger. Safeviler Devrinde İran, Çev., Özgür Kolçak. İstanbul: Bilge-Kültür Sanat Yayınları, 2021.
• Sümer, Faruk. “Selçuklular”, TDV İslam Ansiklopedisi, 36 (İstanbul 2009), ss. 365-371.
• Şahin, İlhan ve Feridun Emecen. “Amasya Antlaşması”, TDV İslam Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991), ss. 4-5.
• Topaloğlu, Fatih. “Şia’da Kerbela Mateminin Ortaya Çıkışı ve Eski İran Kültürüyle İlişkisi.” Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) C. I., ed., Alim Yıldız ve Ali Aksu. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2010.
• Yıldız, Güllü. “II. Abdülhamid Dönemi İstanbul’unda Şii Kimliği ve Hüseyniye İnşa Girişimi.” Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi VII/I (2021): 131-148.
• Yıldız, Güllü. “İstanbul’da Bir Acem Matbaası: Kitapçı Tahir ve Ahter.” Osmanlı Araştırmaları L (2017): 175-218.
• Yıldız, Harun ve Ferhat Maden. “Büveyhiler Dönemi Şii Düşünürleri.” Mezhep Araştırmaları Dergisi, 10/2 (2017): 269-314.
• Yılmaz, Adem. “İmam Hüseyin’in Yasçıları: Gelenekten Günümüze İran’daki Şii Matem Merasimlerinde Meddahlar.” İran Çalışmaları Dergisi 5/2 (2021): 303-336.
• Yılmaz, Müslüm. “Klasik Türk Edebiyatında Kerbela Hadisesi.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Elektronik Kaynak / İnternet
• https://www.sothebys.com/en/buy/auction/2021/the-orientalist-sale/the-tenth-of-muharram. Erişim Tarihi: 15 Ocak 2023.