Abuses on Haramayn Waqfs in the Example ff Istanbul [1587-1615]

Yıl 2023, Sayı: 18 - Eylül, 2023, 121 - 139, 15.09.2023

Mustafa Güler , Ramazan Hüseyin Biçer

https://doi.org/10.21021/osmed.1308010

Öz

The waqfs whose eternal charity direction was stated as Haramayn in their charter were named as Haramayn Waqfs. The number of these foundations reached a considerable point, and then the Haramayn Evqaf Ministry was established in 1587 for better administration of its. After the refusal of the users of the Haramayn waqfs, its administration passed to the Ministry and the Haramayn trustees working under the Ministry. However, although these waqfs were transferred to the Ministry and were under a more regular administration, they also suffered from some abuses both before the transfer and under the administration of the Haramayn Trustees. It is seen that most of these abuses come from the founder's children or people related to them. Again, wrong administration and interventions of Haramayn Trustees towards some foundations took place. In this study, such abuses that occur in waqf transactions, the reasons for these abuses and the solution of the problems in the light of the records reflected in the courts are discussed. The main frame of the study is examples of cases obtained from the Haremeyn Inspectorate Registries that is between the end of XVI. century and to the beginning of XVII. century.

Anahtar Kelimeler

Waqf, Waqf Trustee, Abuse, Ottoman Empire, Haramayn Inspectorship

İstanbul Örneğinde Haremeyn Vakıflarına Yönelik Suistimaller [1587-1615]

Öz

Vakfiyesinde ebedi hayır yönü Haremeyn olarak belirtilmiş olan vakıflar, Haremeyn Vakıfları olarak adlandırılmıştır. Bu vakıfların sayısı hatırı sayılır bir noktaya ulaşmış, sonrasında daha düzgün idare edilmeleri için 1587 yılında Haremeyn Evkâf Nezâreti kurulmuştur. Haremeyn vakıflarının tasarrufçularının inkırazından sonra da idaresi Nezaret’e ve Nezaret bünyesinde görev yapan Haremeyn mütevellilerine geçmiştir. Ancak bu vakıflar her ne kadar Nezaret’e intikal edip daha düzenli bir yönetim altında bulunmuşlarsa da gerek intikalden önce gerekse de Haremeyn Mütevellilerin idaresi altındayken bazı suistimallere de uğramışlardır. Bu suistimallerin büyük bir kısmının bizzat kurucunun evladı veya onlarla iltisaklı kişiler tarafından geldiği görülmektedir. Yine Haremeyn Mütevellisi’nin de bazı vakıflara yönelik yanlış idare ve müdaheleleri de gerçekleşmiştir. Bu çalışmada da vakıf muamelelerinde cereyan eden bu tür suistimaller ile bu suistimallerin sebepleri ve mahkemelere yansıyan kayıtlar ışığında sorunların çözümü ele alınmıştır. Çalışmanın ana çerçevesini XVI. asrın sonları ile XVII. asır başlarına ait Haremeyn Müfettişliği Sicilleri’nden elde edilen dava örnekleri oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Mütevelli, Suistimal, Osmanlı Devleti, Haremeyn Müfettişliği

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) BOA. A. DVNSMHM.d. 62. 563 Numaralı Hüküm.
• BOA. A.DVNSMHM.d. 58. 619 Numaralı Hüküm.
• BOA. A.DVNSMHM.d.55. 349 Numaralı Hüküm.
• BOA. İE.EV. 23 – 2781; BOA. MAD.D. 1806. BOA. MŞH.FTV. 1/33; BOA. MŞH.FTV.1/24. BOA. TS.MA.D. 3646.18, s. 6a; BOA. TS.MA.D.1188.1, s. 13. BOA. TS.MA.D.1494.3; BOA. TS.MA.E.35/18. BOA. TSMA.E. 0699.19; BOA. TSMA.1322.1. BOA. TSMA.E. 86-34; BOA. TSMA.E.0810-65; BOA. TSMA.E. 0716.69.
• 2. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi
• VGM. Evkâf-ı Hümâyûn (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri (VGM. EHMS), 1 Numaralı Sicil, s. 5a-1; 7b-2; 9b-3; 37b-2; 49b-1; 66b-1; 77a-1; 96b-1; 98b-1; 101a-1; 107b-1; 126b-1; 140a-1.
• VGM. Evkâf-ı Hümâyûn (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri (VGM. EHMS), 2 Numaralı Sicil, s. 36-2.
• VGM. Evkâf-ı Hümâyûn (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri (VGM. EHMS), 3 Numaralı Sicil, s. 1-1; 22-2.
• VGM. Evkâf-ı Hümâyûn (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri (VGM. EHMS), 4 Numaralı Sicil, s. 24-1.
• VGM. Evkâf-ı Hümâyûn (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri (VGM. EHMS), 5 Numaralı Sicil s. 120-1.
• VGM. Evkâf-ı Hümâyûn (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri (VGM. EHMS), 6 Numaralı Sicil, s. 10-3; 11; 14/1; 31-3; 36/1; 58-2; 66-2; 68-1; 81-1; 87-2; 92-3.
• VGM. Evkâf-ı Hümâyûn (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri (VGM. EHMS), 8 Numaralı Sicil, s. 46-1.
• 2. Basılı Eserler, Makaleler ve Diğer Kaynaklar
• Akgündüz, Ahmed. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2013.
• Ali Haydar Efendi. Tertîbü’s-Sunûf fî Ahkâmi’l-Vukûf. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1240.
• Bardakoğlu, Ali. “Vesâyet”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 43 (İstanbul: 2013), ss. 66-70.
• Bardakoğlu, Ali. “Beyyine, TDV İslam Ansiklopedisi, C.6, (İstanbul: 1992), ss. 97-98.
• Bardakoğlu, Ali. “İsbat”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.22, (İstanbul: 2000), ss. 492-495.
• Bayındır, Abdulaziz. İslam Muhakeme Hukuku. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
• Berkî, Ali Himmet. “İslamda Vakıf”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. I-IV, (Ankara:1959), ss. 19-26.
• Berkî, Ali Himmet. Vakıflar. İstanbul: Cihan Kitaphanesi, 1940.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, C. 4-5, s. 182-183.
• Cin, Halil, Akgündüz. Ahmed, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2017.
• Çolak, Mücahit. “İslam Muhakeme Hukukunda Şahitlik ve Hükümleri”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.9, S. 85, (Erzurum:2016), ss. 85-104.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2012.
• Fetâvâyı Hindiyye. Ter: Mustafa Efe, C. 4, İstanbul: Akçağ Yayınları, 1985.
• Genca, Elif. “Osmanlı Hukukunda Vakıfların Denetimi (Evkaf-ı Hümayun Nezareti)”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 72, S. 1, (İstanbul:2014), ss. 531-554.
• Saliha Okur Gümrükçüoğlu, “Şikâyet Defterlerine Göre Osmanlı Teb’asının Şikâyetleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 61, S.1 (Ankara:2012), ss. 175-206.
• İbn’ül-Emin Mahmut Kemal, Hüseyin Hüsametdin. Evkâf-ı Hümâyun Nezâretinin Tarihçe-i Teşkilatı. İstanbul: Dârü’l-Hilâfeti’l-Âliye Şehzadebaşı Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1335.
• İbn-i Âbidîn. Reddü’l-Muhtâr Ale’d-Dürri’l-Muhtar. Ter: Mazhar Taşkesenlioğlu, İstanbul: Şâmil Yayınları,1986.
• İbn Nüceym. El-Eşbâh Ve’n-Nezâir. Haz: Osman Bayder, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri. Haz: Mehmet Canatar, İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004.
• Kahraman, Seyit Ali. Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• İmam Kuduri. Kitâbu’l-Kuduri, Çev: Süleyman Fâhir, İstanbul: Özaydın Matbaacılık, 1967.
• Kunter, Halim Baki. “Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd”, Vakıflar Dergisi, C. 1, Ankara: 1938, ss. 103-129.
• Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Yaşam. Ed: Timur Kuran, C.5, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2010.
• Memiş, Mehmet. “Sanat Tarihi Araştırmalarında Vakfiyelerin Önemine Dair Şanlıurfa’dan İki Örnek: İbrâhimiye ve Rahîmiye Medreselerinin Vakfiyeleri”, İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa, Ed: Kasım Şulul vd., (Şanlıurfa: 2018), ss. 150-170.
• Orhonlu, Cengiz. “Hazine”, TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C. 17, (İstanbul: 1998), ss. 130-133.
• Ömer Hilmi Efendi. İthâfu’l-Ahlâf fî Ahkâm-il-Evkâf. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1977.
• Schacht, Joseph. İslam Hukukuna Giriş. Çev: Mehmet Dağ ve Abdülkadir Şener, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Teneş, Özge. 33 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: 2019.
• Umar, Bilge. Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Ahkâm-ı Evkâf-B, Matbaa-i Ahmed Kâmil, İstanbul, 1327. (tıpkıbasım: Nazif Öztürk, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Diyanet Vakfı Yayınları, 1995 içerisinde)