Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Ayn Salîb Çeşmesi ve Vakfı [1848-1911]

Yıl 2023, Sayı: 19 - Aralık, 2023, 1 - 23, 15.12.2023

Recep Ayhan

https://doi.org/10.21021/osmed.1325752

Öz

İnsanlığın en temel ihtiyaçlarından biri olan su, pek çok toplum için önemli bir yere sahiptir. İslâm dininin temizliğe ehemmiyet vermesi ve birçok ibadetin yerine getirilmesinin suya bağlı olması suyu Müslümanlar için de vazgeçilmez kılmıştır. Ayrıca İslâm dünyasında insanların su ihtiyacını karşılamak da önemli bir hayır hizmeti olarak kabul görmüştür. Bundan dolayı İslâm dünyasının birçok noktasında kuyu, sebil, çeşme gibi su tesisleri inşa edilmiştir. Vakıflarca desteklenen su tesislerinin önemli bir kısmı çeşmelerden oluşmaktaydı. Çeşme yapımı ve vakfı İslâm dünyasında önemli bir hayır olarak görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde de devlet büyükleri, zengin eşraf ve maddi durumu iyi olanlar ülkenin birçok noktasında vakıflar kurup çeşmeler inşa ettirmiştir. Bu vakıf geleneği sayesinde Osmanlı Devleti’nin pek çok yerinde çeşmeler inşa edilmiş ve insanların su ihtiyacı bunlar aracılığıyla karşılanmıştır.

Osmanlı Dönemi’nde Siirt’te de insanların su ihtiyacını karşılayan çeşmeler bulunmaktaydı. Bunlardan biri de Ayn Salîb Çeşmesi’ydi. Yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen bu çeşme, Osmanlı Dönemi’nde vakıf sistemi içerisinde yer almış ve varlığını günümüze kadar sürdürmüştür. Çalışmada Ayn Salîb Çeşmesi ile çeşmeye ait vakfın mülkleri, görevlileri ve harcamaları üzerinde durulmuştur. Bu çalışmanın amacı Ayn Salîb Çeşmesi ve vakfının 1848-1911 yılları arasındaki bilgilerini evkaf defteri, şer’iyye sicili, salnâme, hatırat, araştırma eser gibi çeşitli kaynaklar ışığında ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Çeşme, Vakıf, Siirt

Ayn Salîb Fountain and Waqf in the Last Periods of Ottoman Empire [1848-1911]

Öz

Water, one of the most fundamental necessities of human being, has a vital place for the survival of many communities. Since Muslims have attached great importance to cleanliness; and a number of prayers have been fulfilled with water, water has become essential for Muslims. In addition, it has been accepted that it is of a great beneficence to meet people’s water need in Islamic world. Therefore, in many parts of Islamic world water plants such as wells, dispensers and fountains were constructed. A significant portion of these water plants, supported by the waqfs, consisted of fountains. Construction of fountains and waqfs were accepted as an important charity in Islamic world. The prominent political leaders of Ottoman State, rich noblemen and rich people established waqfs and constructed fountains in numerous parts of the country. Thanks to this waqf tradition, fountains were constructed in many parts of Ottoman Empire, thus water need was met through these fountains.

There were fountains in Siirt that met the water needs of the people in the Ottoman Period. One of them was Ayn Salib Fountain. This fountain, whose construction date is unknown, was included in the waqf system during the Ottoman Period and has survived until today. In the study, Ayn Salîb Fountain and the properties, officials and expenditures of the waqf belonging to the fountain are emphasized. The aim of this study is to reveal the information of Ayn Salîb Fountain and its waqf between 1848-1911 in the light of various sources such as waqf books, court records, yearbook, memoirs, research works.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Fountain, Waqf, Siirt

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları/Vesikaları
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Evkaf Defterleri (EV.d), nr. 13011.
• BOA, Evkaf Defterleri (EV.d), nr. 34672.
• BOA, Evkaf Defterleri (EV.d), nr. 36067.
• BOA, Evkaf Defterleri (EV.d), nr. 36328.
• BOA, Meşihat Şer’iyye Sicili Defterleri (MŞH.ŞSC.d). 7582, Siird Şer’iyye Sicili, nr. 414.
• BOA, Meşihat Şer’iyye Sicili Defterleri (MŞH.ŞSC.d). 7584, Siird Şer’iyye Sicili, nr. 416.
• BOA, Meşihat Şer’iyye Sicili Defterleri (MŞH.ŞSC.d). 7592, Siird Şer’iyye Sicili, nr. 424.
• 2. Vilayet Salnâmeleri/Yıllıklar
• H. 1288/M. 1871 Tarihli Diyarbekir Vilayet Salnâmesi
• H. 1292/M. 1875 Tarihli Diyarbekir Vilayet Salnâmesi
• H. 1310/M. 1892 Tarihli Bitlis Vilayet Salnâmesi
• 3. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akay, Sedat. “Günümüz Siirt Arapçası.” Doktora Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2020.
• Akın, Halat. “424 Numaralı Siirt Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Siirt Üniversitesi, 2019.
• Ayhan, Recep. 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siird (1847-1900). Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2022.
• Ayhan, Recep. “1888 Tarihli ve 36067 Numaralı Evkaf Defterine Göre Siirt Vakıflarının Mülk Varlığı.” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 31 (2022): 91-106.
• Bayartan, Mehmet. “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 10/1 (2008): 157-175.
• Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2009.
• Bizbirlik, Alpay. 16. Yüzyılın Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliğinde Vakıflar (972 Tahriri Işığında). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Boran, Ali, Abdülhamit Tüfekçioğlu ve Zekai Erdal. “Siirt ve İlçelerindeki 2000 Yılı Yüzey Araştırması.” 23. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, (19. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 1), 28 Mayıs/1 Haziran 2001 (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002), 17-32.
• Çelik, Kürşat. “R.1284/1868-1869 Tarihli Muhasebe-i Evkaf-ı Hümayun Defteri’ne Göre Mamuratülaziz Vakıfları.” Vakıflar Dergisi 40 (2013): 143-162.
• Çiftçi, Cafer. “Osmanlı Dönemi Bursa Su Yollarının Bakımı ve Onarımında Vakıfların Rolü.” Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/3 (2002): 57-74.
• Demlikoğlu, Uğur. “1526 Tarihli Tahrir Defterine Göre Siirt Vakıfları.” Asia Minor Studies 6/2 (2018): 91-105.
• Demlikoğlu, Uğur. “998 ve 1112 Numaralı Tapu Tahrir Defterlerine Göre Siirt Vakıfları (1526-1566).” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 44 (2018): 40-61.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2015.
• Duygu, İsmail. “426 Numaralı (H.1302-1317/M.1885-1900) Siirt Şer’iyye Sicili Metin Çeviri ve Değerlendirme.” Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Üniversitesi, 2012.
• Eyice, Semavi. “Çeşme”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 8 (İstanbul 1993), ss. 277-287.
• Güler, Mustafa. “XVIII. Asrın Sonlarında Mekke ve Medine’deki Su Vakıfları.” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 14/2 (2012): 1-21.
• Günay, Hacı Mehmet. “Su”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 37 (İstanbul 2009), ss. 432-437.
• Güneri, Hasan. “Vakıf Suları ve Su Vakıfları.” Vakıflar Dergisi 9 (1971): 67-79.
• İpşirli, Mehmet. “Câbî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 6 (İstanbul 1992), ss. 529-530.
• Karataş, Ali İhsan. “Bursa Suları ve Su Vakıfları.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008): 379-417.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Vakıf Medeniyeti. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2014.
• Kılıççıoğlu, Cumhur. Her Yönüyle Siirt. Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1992.
• Kucak, Ömer. “XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Siirt ve Havalisindeki Vakıfların Arazi Varlıkları.” Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4/6-7 (2016): 13-26.
• Kürkçüoğlu, Ahmet Cihat. “Serdâb”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 36 (İstanbul 2009), ss. 550-551.
• Özcan, Görgün. Osmanlı Şehirciliği ve Vakıflar. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.
• Öztürk, Naif. “Mütevelli”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 32 (İstanbul 2006), ss. 217-220.
• Pala, İskender. “Su (Kültür ve Medeniyet)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 37 (İstanbul 2009), ss. 442-443.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi, 2011.
• Sami, Şemseddin. Kâmûsu’l-Âlam. İstanbul: Mihran Matbaası, 1311.
• Satılmış, Selahattin ve Sefa Alp. “Karamanoğlu Mehmet Bey ve Vakfı (XIX. Yüzyıl).” Vakıflar Dergisi 53 (2020): 147-162.
• Seçkin, Bekir Sami. Başlangıçtan Günümüze Siirt Tarihi. İstanbul: İstanbul Siirt Derneği Yayıncılık, 2006.
• Siirt İli Somut Kültürel Miras Envanteri. C. 2, Haz. Zekai Erdal, Mehmet Cabir Alper vd., Siirt: Siirt Valiliği Yayınları, 2021. Siirt’te Tespiti ve Tescili Yapılmayan Kültür Varlıkları. Ankara: Siirt Valiliği Yayınları, 2003.
• Şanlı, H. Sinem ve Ebru Çatalkaya Gök. “Bitkisel Boyacılıkta Kökboyanın (Rubia tinctorum L.) Önemi.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/48 (2017): 772-778.
• Tabakoğlu, Ahmet. Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Yaşar, Hüseyin, Erdem Akın ve Abdurrezzak Çelik. Siirt Halk Anlatıları-I (Halk Hikâyeleri ve Masallar). Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”, MEB İslâm Ansiklopedisi, 13 (İstanbul 1986), ss. 153-172.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf (Tarih)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 42 (İstanbul 2012), ss. 479-486.
• 4. İnternet Kaynakları / Internet Kaynakları
• https://korumakurullari.ktb.gov.tr/TR-294374/eylul.html. [Erişim: 10.07.2023]
• https://siirtgazetesi.com.tr/ayn-salip-cesmesi-feryat-ediyor-yikildim-yikiliyorum/. [Erişim: 10.07.2023]