Rumeli Kazaskeri Sahhaf Şeyhzâde Es-Seyyid Mehmed Efendi’nin Kazaskerliği ve Mülâzemet Sistemindeki Değişimlerin Rûznâmçelerine Etkisi

Yıl 2024, Sayı: 21, 88 - 114, 15.06.2024

Tacettin Demirel , Saim Savaş

https://doi.org/10.21021/osmed.1414686

Öz

Osmanlı ilmiye teşkilatı ve mülâzemet sisteminin işler yapısını bir düzene koymak, adli, eğitim-öğretim ve ifta işlerini bir düzen içerisinde yürütmek amacıyla birçok kanunnâmenin varlığı bilinmektedir. Özellikle 16. yüzyıldan 18. yüzyılın ilk çeyreğine değin Osmanlı ilmiye mesleğine girişin temeli niteliğinde olan mülâzemet sistemine bir işlerlik yapısı kazandırmak ve ilmiye mesleğine girmek isteyen talebeleri gerek sayısal gerek nitelik bakımından kontrol etmek amacıyla birçok düzenleme bulunmaktadır. Bu bağlamda iş bu çalışmada 18. yüzyılın ilk çeyreğinde Sahhaf Şeyhzâde es-Seyyid Mehmed Efendi’nin kazaskerliği öncesi ve döneminde mülâzemet sistemine dair çıkarılan beş adet hatt-ı hümâyûnun Sahhaf Şeyhzâde’nin tuttuğu rûznâmçelere ne derece yansıdığı ve düzenlemelerin uygulanıp uygulanmadığı sorgulanmıştır. Sorgulama neticesinde bahsi geçen bu beş adet düzenlemenin etkilerinin Rumeli kazaskeri Sahhaf Şeyhzâde’nin kayıt altına aldığı rûznâmçelerde görüldüğü, mülâzemet sisteminin işler yapısının değişime uğraması bakımından çıkarılan hatt-ı hümâyûnların, mülâzemet sistemi üzerinde bir değişime sebep olduğu, istisnalar dışında çıkarılan beş adet düzenlemeye uygun hareket edildiği tespit edilmiştir. Her ne kadar Sahhaf Şeyhzâde’nin kazaskerliği öncesi ve döneminde çıkarılan mezkûr hatt-ı hümâyûnlar, mülâzemet sistemi üzerinde bir değişim ve dönüşüm meydana getirse de söz konusu bu hükümler, mülâzemet sistemi özelinde kronikleşen sorunların varlığını ve bu sorunların hala çözülemediğini işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kazasker, Sahhaf Şeyhzâde es-Seyyid Mehmed Efendi, Hatt-ı Hümâyûn, Mülâzemet, Rûznâmçe

The Kazaskery of Rumelı Kazasker Sahhaf Şeyhzâde Es-Seyyıd Mehmed Efendi’s and the Effects of Changes in the Mülâzemet System on Rûznâmçes

Öz

It is known that there are many laws in order to put the working structure of the Ottoman ilmiye organisation and mülâzemet system in order and to carry out the judicial, education and fatwa affairs in an orderly manner. Especially from the 16th century to the first quarter of the 18th century, the existence of many regulations attracts attention in order to give a functional structure to the mülâzemet system which is the log of the entrance to the Ottoman ilmiye profession, and to over control the students who want to enter the ilmiye profession, both numerically and qualitatively. In this context, in the first quarter of the 18th century, it has been questioned to what extent Sahhaf Şeyhzâde es-Sayyid Mehmed Efendi's five hatt-ı hümâyûns related to the mülâzemet system, which were issued before and during his qazaskerry, were reflected in the rûznâmçes kept by Sahhaf Şeyhzâde and whether the regulations were applied or not. As a result of the inquiry, the effects of these five regulations were seen in the rûznâmçes recorded by the Rumeli kazasker Sahhaf Şeyhzâde, and that the hatt-ı hümâyûns, which were issued in terms of changing the working structure of the mülâzemet system, caused a change in the mülâzemet system, and that the five regulations, with exceptions, acted accordingly has been detected. Although the aforementioned hatt-ı hümâyûns, which were issued before and during the kazasker of Sahhaf Şeyhzade, brought about a change and transformation on the mülâzemet system, these provisions indicate the existence of chronic problems in the mülazemet system and that these problems have not been resolved yet.

Anahtar Kelimeler

Kazasker, Sahhaf Şeyhzâde es-Seyyid Mehmed Efendi, Hatt-ı Hümâyûn, Mülâzemet, Rûznâmçe.

Kaynakça

• I. Arşiv Vesikaları: Bab-ı Meşihat Şeyhülislamlık Arşivi Rumeli Kazaskerliği Rûznâmçeleri
• MA, RKR, no. 242/65.; MA, RKR, no. 249/72. MA, RKR, no. 255/78.; MA, RKR, no. 256/79; MA, RKR, no. 260/83
• II. Birincil Kaynak Eserler [Yazma, Kronik]
• Gelibolulu Mustafa Âli, Siyaset Sanatı Nushatü’s-Selâtîn. Haz., Faris Çerçi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2015. Koçi Bey. Koçi Bey Risâlesi. Haz., Yılmaz Kurt. Ankara: Akçağ Yayınları, 2018.
• Nev'i-zâde Atâî. Hadâ'iku'l-hakâ'ik Fî tekmilati'ş Şakâ'ik. 1 Cilt. Haz., Suat Donuk. Ed., Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Râşid Mehmed Efendi ve Çelebizâde İsmail Âsım Efendi. Tarih-i Raşid ve Zeyli. 2 Cilt. Haz., Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî Osmanlı Ünlüleri. 3 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 93, 2018.
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 93, 2018.
• III. Kitaplar, Makaleler ve Tezler
• Afyoncu, Erhan. “Rûznâmçe”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXV (İstanbul 2008), ss. 276-278.
• Alan, Eercan ve Atçıl, Abdurrahman. Erken Dönem Osmanlı İlmiye Teşkilatı Kaynakları XVI. Yüzyılda Ulema Defterleri. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2018.
• Alan, Ercan. “Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Mülâzemet Sistemi”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 49/49 (Mart 2017): 89-124.
• Atçıl, Abdurrahman. Erken Modern Osmanlı İmparatorluğunda Âlimler ve Sultanlar. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Kurt, İsmail, Aydın, Bilgin ve İlhami Yurdakul. Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi Defter Kataloğu, İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2006.
• Baltacı, Cahid. “Kazasker Ruznâmçeleri’nin Tarihi ve Kültürel Ehemmiyeti”. İslâm Medeniyeti Mecmuası, 4/37 (Temmuz 1979): 55-100.
• Baltacı, Cahid: XV-XVI. Yüzyılda Osmanlı Medreseleri. 1 Cilt. İstanbul: İFAV yayınları 2005.
• Beyazıt, Yasemin. ““Râbia’dan İnebahtı’ya” Rumelide Kadılık Rütbeleri”. Yeni Türkiye Dergisi, 66 (Mart-Haziran 2015): 1228-1236.
• Beyazıt, Yasemin. “Kazasker Ruznâmçelerinde Tipoloji ve Yeterlik”. Prof. Dr. Özer Ergenç'e Armağan, Ed. Ümit Ekin. 97-112. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2013.
• Beyazıt, Yasemin. “Osmanlı İlmiye Bürokrasisinde Şeyhülislamlığın Değişen Rolü ve Mülâzemet Sistemi (XVI.-XVIII. Yüzyıllar)”. Belleten, 73/267 (Ağustos 2009): s. 423-442.
• Beyazıt, Yasemin. “Rumeli Kadılıkları ve Rütbelerine Dair 1253/1837 Tarihli Bir Yazma”. Belleten, 28/32 (Ocak 2007): 11-56.
• Beyazıt, Yasemin. “XVI. Yüzyıl Osmanlı İlmiye Kanunnameleri ve Medrese Eğitimi”. Belleten, 78/283 (Aralık 2014): 955-981.
• Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Cengiz, Cihan. “XVII. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı İlmiye Kanunnameleri ve Mülâzemet Sistemi”. Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2019.
• Cihan, Ahmet. Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı. İstanbul: Birey yayınları, 2004.
• Danişmend, İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. 5 Cilt. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971.
• Demirel, Tacettin. “18. Yüzyılın İlk Çeyreğine Ait Mülâzemet Rûznâmçe Kayıtlarına Göre Osmanlı İlmiye Mesleğine Dâhil Olan Mülâzımların Sosyal Tabanı”. Hacettepe Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34 (Nisan 2021): 107-131.
• Demirel, Tacettin. “XVIII. Yüzyıl Başlarında İlmiye Düzenlemeleri ve Mülâzemet Sistemi”. Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2019.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları, 2015.
• Erdoğan, Serkan. “Sicill-i Ahvâl Defterlerine Göre Hakkâri Doğumlu Memurlar”. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14/1 (Haziran 2021), s. 122-138.
• Erünsal, İsmail. “Kazasker Ruznamçeleri ve Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Bazı Ruznamçeler”, Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2014). 405-446.
• Fleischer, Cornel. Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı. Çev. Ayla Ortaç, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Furat, Ayşe Zişan: “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Eğitiminde Dönüşüm: Islah mı? Yenilenme mi?”, Sahn-ı Semân’danDârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl, 1 Cilt. Ed. Ahmet Hamdi Furat, Nilüfer Kalkan Yorulmaz, Osman Sacid Arı. 243-272. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• İpşirli, Mehmet. “Dânişmend”, TDV İslam Ansiklopedisi, VIII (İstanbul 1993), ss. 464-465.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXII (Ankara 2000), ss. 141-145.
• İpşirli, Mehmet. “Mülâzemet”. TDV İslam Ansiklopedisi, XXXI (Ankara 2001), ss. 536-537.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. Yüzyıla Kadar)”. Belleten, 61/232 (Aralık 1997): 597-700.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI. XVII. Asırlar)”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 7/8 (Haziran 1988), 273-285.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Teşkilatında Mülazemet Sisteminin Önemi ve Rumeli Kadıaskeri Mehmed Efendi Zamanına Ait Mülazemet Kayıtları”. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 10/11, (1982): 221-231.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik yayınları, 2021.
• Kuru, Levent. “Kazasker Rûznâmçelerine Göre 18. Yüzyılın ilk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2016.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 1 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi, 2011.
• Unan, Fahri. “Sahn-ı Semân”. TDV İslam Ansiklopedisi, XXXV (İstanbul 2008), ss. 532-534.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 4. Basım, 2014.
• Yurdakul, İlhami. İktidarın Ruhu Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kişizade İmtiyazları (Beşik Uluması, Siyaseten Katl, Müsadere). İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
• Yücel, Yaşar: Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar Kitâb-i Müstetâb, Kitabu Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfi’i’l-Mü’minîn, Hırzü’l-Mülûk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Zilfi, Madeline C. Dindarlık Siyaseti Osmanlı Uleması Klasik Dönem Sonrası. Çev. Mehmet Faruk Özçınar, Ankara: Birleşik Yayınevi, 2018.