Defterology from Yesterday to Today: Methodological Quests in Tahrir Register Studies in the Field of Ottoman History [On Graduate Dissertations]

Yıl 2024, Sayı: 22, 38 - 79, 15.09.2024

Leyla Aksu Kılıç

https://doi.org/10.21021/osmed.1440529

Öz

Defterology, a sub-discipline of Ottoman studies, is a field utilizes tahrir registers as source. It has been observed that in tahrir register studies, which started in the 1940s in Turkey, the interest in defterology sometimes gained momentum and sometimes decreased with a significant axis shift. In the early period, there were new perspectives about the ways in which tahrir registers can be used in Ottoman studies. In time, discussions on the reliability of tahrir registers were also observed but tahrir registers have still maintained its value as an indispensable source for Ottoman studies.

The aim of this study is to establish a discussion platform on methodology of master's and doctoral dissertations in the field of defterology written in Turkish universities from the beginning to the present. For this purpose, post-graduate dissertations on defterology studies were identified and analyzed. It can be observed that majority of dissertations, which are mainly based on tahrir registers as main source, have titles like “Transcription and evaluation of Tahrir register of …”, “The district of … according to Tapu Tahrir register dated …”, etc. Given these circumstances, it is necessary to methodologically discuss the transformation of usage of tahrir registers in dissertations from reading and evaluation of tahrir registers to an archival material which offers a solution to a problem. Thus, the main problematic of the study is to reveal the “methodological continuity and change in the use of registers” in the field of defterology from yesterday to today.

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Defterology, Tahrir Registers, Methodologıcal Approaches, Transformation

Dünden Bugüne Defteroloji: Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Tahrir Defteri Çalışmalarında Metodolojik Arayışlar

Öz

Osmanlı tarihi araştırmalarında bir alt disiplin olan defteroloji, temel olarak tahrir defteri kaynak alınarak yapılan çalışmaları kapsamaktadır. Türkiye’de 1940’lı yıllarda başlayan tahrir defteri çalışmalarında defterolojiye olan ilginin kimi zaman hız kazanırken kimi zaman belirgin bir eksen kayması yaşayarak azaldığı gözlenmiştir. Erken dönemlerde defterlerin Osmanlı tarihi araştırmalarında kullanılmasında yeni bakış açıları ortaya çıkarken zamanla defterlerin güvenirliliğinin tartışıldığı platformlar oluşmuş olmakla birlikte tahrir defterleri vazgeçilmez kaynak değerini korumuştur.

Bu çalışmada Türkiye’deki yapılmış lisansüstü tezlerden hareketle başlangıçtan itibaren bir diğer ifade ile “dünden bugüne defteroloji” alanının içine giren Yüksek Lisans ve Doktora tezlerinin metodolojisi üzerinde bir tartışma zemini oluşturulmak hedeflenmektedir. Bunun için lisansüstü tezler üzerine bir tarama yapılarak defteroloji çalışmaları tespit ve tahlil edilmiştir. Türkiye’de tahrir defteri temel alınarak yapılan tezlerin büyük kısmının “…Tahrir Defteri'nin transkripsiyon ve değerlendirmesi”, “…tarihli Tapu Tahrir Defteri'ne göre … nahiyesi/kazası” vb. şeklinde başlıklar taşıdığı görülmektedir. Bu durum göz önüne alındığında, çalışmaların zaman içinde tahrir defterlerinin okunup değerlendirilmesinden çıkıp bir probleme çözüm sunan bir arşiv malzemesine dönüşme serüveni ya da defterlerin problematik eksenli kullanılması durumunu metodolojik bir olgu üzerinde tartışılması gerekliliğini doğurmaktadır. Bu sebeple çalışmanın temel sorunsalı defterolojinin dünden bugüne geldiği noktada “defterlerin kullanımındaki metodolojik süreklilik ve değişim”ini ortaya koymak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Defteroloji, Tahrir Defterleri, Metodolojik Yaklaşımlar, Değişim

Kaynakça

• Acun, Fatma. “Osmanlı Tarihi Araştırmalarının Genişleyen Sınırları: Defteroloji.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi I (1999): 319-332.
• Acun, Fatma. “Tarihin İnşası Sürecinde Belge ve Kullanımı.” Ed., Mehmet Öz. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Tarihçilik ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu Bildiriler (18-20 Mart 2010) (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011): 91-100.
• Açıkel, Ali ve Susam, Tekin. "Artukabad Kazasının Yerleşim ve Nüfus Yapısı (1455-1600)." Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII/2 (2003): 1-23.
• Adıyeke, Nuri ve Adıyeke, Ayşe Nükhet. “Girit’in ‘Hakk ve Adl ile Cediden Tahriri’: 1705 Yılında Girit’te Yapılan Tahrirler ve Düzenlemeler.” Belleten LXXXIV/299 (2020): 203-242.
• Afyoncu, Erhan. “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11 (2003): 267-286.
• Aköz, Alaattin. “İlmin Ve İnsanlığın Zirvesinde Bir İsim: Prof. Dr. Nejat Göyünç.” Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi 7 (2021): 55-73.
• Aksel, Bahar ve Öğretmen Filiz (Haz.). Kent Araştırmaları Bibliyografyası. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
• Aladağ, Fatma. “Dijital Beşerî Bilimler ve Türkiye Araştırmaları: Bir Literatür Değerlendirmesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 18, Sayı 36, 2020/2, 773-796.
• Aladağ, Fatma. “Dijital Şehir Tarihi ve Osmanlı Çalışmaları.” Dijital Beşerî Bilimler ve Osmanlı Çalışmaları. Ed., Yunus Uğur. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları, 2023, 135-173.
• Aladağ, Fatma. “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Şehirleri Ve İdari Teşkilat: Osmanlı Çalışmaları İçin Bir Dijital Tarih Uygulaması.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Şehir Üniversitesi, 2020.
• Arıkan, Zeki. “Tapu Tahrir Defterlerinin Kent Kaynağı Olarak Önemi”, Haz., Ferzan Bayramoğlu Yıldırım, Sempozyum/Atölye Kent Tarihçiliği, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Avcı, Yasemin ve Dağ, “Muhammed. “Annales Ekolü'nde ve Türkiye'de Yerel Tarih Çalışmalarında Disiplinlerarası Çalışma Yönteminin Kullanımı (1939-2000).” İçtimaiyyat Sosyal Bilimler Dergisi 6/1 (2022): 51-80.
• Avcı, Yasemin ve Dağ, Muhammed. “Yerel Tarih Yazıcılığı: Kapsam, Kaynaklar ve Gelişim.” Ed., Yasemin Beyazıt. Denizli Çalışmaları Birikim ve Yol Haritası. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Bahar, Hasan. “Osmanlı Tahrir Defterleri Çalışmalarındaki Gelişmeler Üzerine Gözlemler.” Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies XVI (1996): 61-66.
• Barkan, Ömer Lütfi ve Meriçli, Enver. Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi.” Türkiyat Mecmuası X (1953): 1-26.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Türk İktisat ve Mâliye Tarihi İçin Kaynaklar: Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri I.” İFM II/1-2 (1940-41): 20-59/214-247.
• Başak, Recep. Ayasofya Vakfiyesi ve İlişkili Olarak Ayasofya Nahiyesinin Kuruluşu ve Gelişimi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2023.
• Baykara, Tuncer. “Eski Şehir Tarihlerinin Işığında Günümüz Kent Tarihi Yazımı.” Haz., Ferzan Bayramoğlu Yıldırım, Sempozyum/Atölye Kent Tarihçiliği. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Bulduk, Üçler. “Çorum Sancağının Osmanlı İdarî Teşkilatındaki Yeri-I.” OTAM 3 (1992): 129-167.
• Cook, Michael. A. Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600. Londra: Oxford University Press, 1972.
• Çakır, Coşkun. “Osmanlı Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle İlgili Tezler Bibliyografyası (1933–1999).” Divan 2 (1992): 251-379.
• Çiçek, Kemal. “Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Yöntem Arayışları.” Türk Dünyası Araştırmaları 97 (1995): 93-11.
• Çoban Şahin, Emine. “1546 ve 1600 Tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defterlerine Göre İstanbul'da Yeşil Alanlar.” Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2020.
• Dağ, Muhammed. “Annales Ekolü’nde Sorun Odaklı Tarihçilik: Büyük Adam Tarihçiliğinden Her Şeyin ve Herkesin Tarihine.” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 55 (2023): 203-216.
• Dağ, Muhammed. “Annales Tarih Ekolü ve Türkiye’de Yerel Tarih Yazımı (1939-2000).” Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2020.
• Darkot, Besim. “Türkiye’de Nüfus Hareketleri.” İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi 2/5-6 (1953).
• Elibüyük, Mesut. “Türkiye’nin Tarihi Coğrafyası Bakımından Önemli Bir Kaynak: Mufassal Defterler.” Coğrafya Araştırmaları 1/2 (1990): 11-42.
• Elibüyük, Mesut. Matematik Coğrafya. Ankara: Ekol Yayınevi, 2000.
• Erder, Leila ve Faroqhi, Suraiya. “Population Rise and Fall in Anatolia 1550-1620” Middle Eastern Studies XV/3 (1979): 322-345.
• Erder, Leila ve Faroqhi, Suraiya. “The Development of the Anatolian Urban Network During the Sixteenth Century”, Journal of the Economic and Social History of the Orient XXIII/3 (1980): 265-303.
• Ergenç, Özer. “1580-1596 Yılları Arasında Ankara ve Konya Şehirlerinin Mukayeseli İncelemesi Yoluyla Osmanlı Şehirlerinin Kurumları ve Sosyo-Ekonomik Yapısı Üzerine Bir Deneme.” Doktora tezi Ankara Üniversitesi, 1974.
• Ergenç, Özer. “Şehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler.” Belleten LII/203 (1988): 667-683.
• Ergenç, Özer. Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya. Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı, 1995.
• Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Faroqhi, Suraiya. “Crisis and Change, 1590-1699.” Edited by Halil İnalcık with D. Quataert. An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914. New York: Cambridge University Press, 1994.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı. Çev., Emine Sonnur Özcan. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2006.
• Faroqhi, Suraiya. Taxation and Urban Activites in Sixteenth Century Anatolia” International Journal of Turkish Studies I/I (1979-80): 39-50.
• Fekete, Lajos. “Türk Vergi Tahrirleri.” Belleten XI/42 (1947): 299-328.
• Göyünç, Nejat. XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1969. Gümüşçü, Osman. “The Ottoman Tahrir Defters as a Source for Historical Geography.” Belleten LXXII/265 (2008): 911-942.
• Güneş, Ahmet. “Osmanlı Tahrir Defterleri ve Bunlara Dayalı İncelemelere İlişkin Bazı Önemli Konu ve Meseleler.” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 150 (2004): 165-184.
• Gürbüz, Adnan. XV. XVI. Yüzyıl Osmanlı Sancak Çalışmaları: Değerlendirme ve Bibliyografik Bir Deneme. İstanbul: Dergah Yayınları, 2001.
• Howard, Douglas A. “Why timars? Why now? Ottoman timars in the light of recent historiography.” Turkish Historical Review 8 (2017): 119-144.
• İlhan, M. Mehdi. "Defter Congress" (Tahrir Defterleri Kongresi).” Belleten 58/221 (1994): 231-236.
• İnalcık, Halil. 835 Tarihli Suret-i Defter-i Arvanid. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• İslamoğlu İnan, Huricihan. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Jennings, Ronald Carlton. “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century; A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum.” International Journal of Middle East Studies VII/I (1976): 21-57.
• Karaca, Behset. XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002.
• Keskin, Mustafa Çağhan. “Osmanlı Vîlâyet-i Rûm'unun İnşası (Baniler-Vakıflar-Mimari Aktörler): Yörgüç Paşa Ailesinin Mimari Etkinliği (1429-1494).” Doktora tezi İstanbul Teknik Üniversitesi, 2017.
• Koç, Yunus. “Ömer Lütfi Barkan’ın Tarihsel Demografi Çalışmalarına Katkısı ve Klasik Dönem Osmanlı Nüfus Tarihinin Sorunları.” Bilig 65 (2013): 177-202.
• Koç, Yunus. XVI. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağının İskan ve Nüfus Yapısı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Kuban, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri Tarihî Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler.” Vakıflar Dergisi VII (1953): 53-73.
• Kurt, Yılmaz. “1572 Tarihli Adana Mufassal Tahrir Defterine Göre Adana’nın Sosyo-Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Araştırma.” Belleten LIV (1990): 179-211.
• Kurt, Yılmaz. “1721 Tarihli Cebel-i Kozan Mufassal Tahrir Defteri.” Ed., Alaattin Aköz, Şahin Panahov, Doğan Yörük ve Hüseyin Muşmal. Doğu ve Batı Türklüğünün Ortak Tarihî Devirleri ve Münasebetleri (II. Uluslararası Osmanlı Araştırmalarında Yeni Eğilimler Kongresi 12-14 Eylül 2017, Bakü). Konya: Palet Yayınları, 2018.
• Kurt, Yılmaz. “I. Milletlerarası Osmanlı Tahrir Defterleri Sempozyumu'nun Ardından.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 4 (1993): 717-721.
• Kurt, Yılmaz. “II. Milletlerarası Osmanlı Tahrir Defterleri Sempozyumu'nun Ardından.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 5 (1994): 621-630.
• Kurt, Yılmaz. “Sis (=Kozan) Sancağı Mufassal Tahrir Defteri Tanıtımı ve Değerlendirilmesi I.” OTAM I/1 (1990): 271-298.
• Kurt, Yılmaz. “Sis Sancağı (Kozan=Feke) Mufassal Tahrir Defteri Tanıtımı ve Değerlendirilmesi II.” OTAM II/2 (1991): 151-199.
• Kurt, Yılmaz. “TKGM Arşiv Belgelerine Göre Lale Devri Tahrirleri.” Ed., Hatice Oruç, Mehmet Yıldırır ve Songül Kadıoğlu 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi Bildiriler II. Ankara: TKGM Yayınları, 2019.
• Ladurie, Emmanuel Leroy. "Tarihçi ve Bilgisayar." Derleyen: Ali Boratav, Tarih ve Tarihçi Annales Okulu İzinde (İstanbul: 1985).
• Lowry, Heath W. Studies in Defterology Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. İstanbul: ISIS Press, 1992.
• Lowry, Heath W. Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi, 1461-1583 İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1981.
• M. Emecen, Feridun. “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri.” Tarih ve Sosyoloji Semineri, Bildiriler. İstanbul: 1990, 142-156.
• M. Emecen, Feridun. XVI. Asırda Manisa Kazası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Martal, Abdullah, “Yerel Tarih Yazımında Kaynak Kullanımına İlişkin Sorunlar,” Tarih Yazımında Yeni Yaklaşımlar Küreselleşme ve Yerelleşme. Haz., Zeynel Abidin Kızılyaprak. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000, 248-259.
• Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskanı. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1987.
• Öz, Mehmet. “Bozok Sancağı’nda İskân ve Nüfus 1539-1642.” XII. Türk Tarih Kongresi (12-16 Eylül 1994) III (2000): 787-795.
• Öz, Mehmet. “Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler.” Ed., Halil İnalcık ve Şevket Pamuk. Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000.
• Öz, Mehmet. “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler.” Vakıflar Dergisi XXII (1991): 429-439.
• Öz, Mehmet. XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Özdeğer, Hüseyin. Onaltıncı Asırda Ayıntab Livası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1988.
• Smelser, Marshall ve Davisson, William I. “Tarihçi ve Bilgisayar Karmaşık Hesaplamaya Basit Bir Giriş.” Çev.: Ramazan Acun. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 1/1 (1986): 231-246.
• Şahin, İlhan. Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2006.
• Uğur, Yunus. “Kültürel Miras Örneğinde Dijital Beşerî Bilimler ve Dijital Osmanlı Çalışmaları.” Ed., Yunus Uğur. Dijital Beşerî Bilimler ve Osmanlı Çalışmaları. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları, 2023.
• Ünal, Mehmet Ali. “Tahrir Defterlerinin Bilgisayarla Değerlendirilmesi Konusunda Bazı Program Denemeler.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 2/1 (1987): 145-163.
• Ünal, Mehmet Ali. XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518- 1566). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Üstün Demirkaya, Fulya. “Toplumsal Dinamikler Bağlamında Trabzon Kent Dokusunun Dönüşümü (Komnenos Hanedanlığı'ndan Cumhuriyet'e Kadar).” Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2014.
• Üstün, Fulya. “Tarihsel Kaynaklara Göre Sinop Şehrinin Fiziksel Gelişimi (Antik Dönemden 19. YY. Sonuna Kadar).” Yüksek lisans tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2008.
• W. D. Hütteroth. “Methods of Historical Geography-Examples from Southeastern Turkey, Syria and Irak.” V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi 1990.
• Yediyıldız, Bahaeddin. Ordu Kazası Sosyal Tarihi (1455-1613). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985. Yinanç, Refet ve Elibüyük, Mesut. Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri (1560). Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983.