Bir Cumhuriyet Aydını, Eğitimcisi ve İdarecisi Hakkı Baha Pars (1879-1942)

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 55 - 104, 02.08.2023

Muhammet Kemaloğlu

Öz

Araştırmamızın konusu olan Hakkı Baha Pars, 1879 yılında Bursa’da dünyaya gelmiştir. Bursa’nın ve Türkiye Cumhuriyeti’nin yakın dönem tarihine tanıklık etmiş önemli bir şahsiyettir. Cumhuriyet tarihimizin unutulmuş Kuva-yı Milliyecilerindendir. Mustafa Kemal Atatürk’ün hayatının özellikle öğrencilik, ilk subaylık yılları ve cemiyetçilik yıllarındaki yakın arkadaşlarındandır. Bursa Işıklar Askerî Lisesi’nde iken Ömer Naci ile birlikte istibdat idaresine karşı yazılar yazıp taş basma ile çoğalttıktan sonra şehrin sokaklarında duvarlara yapıştırmıştır. İnkılapçı, kooperatifçi bir fikir adamı olan Hakkı Baha Pars, Cumhuriyetin unutulmuş devrimci halk dimağlarından biridir. Unutmamak gerekir ki, Tanzimat’tan sonra canlanan genç dimağları tanıtmak, Mustafa Kemal’i tanımak dolayısıyla Türk Devrimi’ni anlamak demektir. Hakkı Baha Pars, Selanik Askeri Rüştiyesi’nde öğretmenlik yaptığı yıllarda, Selanik’teki evinde “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti”nin Selanik şubesini Mustafa Kemal (Atatürk), Ömer Naci’nin katılımıyla kuran ve sonraları İttihat ve Terakki Fırkası’na dönüşecek olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin de kurucuları arasındadır. Selanik’te görevi esnasında Füyûzat adlı mecmuayı çıkarır. Yunan işgali başlayınca halkı örgütlemek için Bursa’da Kuva-yı Milliye reisliği yapar. Bursa’da “Muhacirin Yardım Cemiyeti” kurucularından olmuştur. Cumhuriyetin ilk dönemi eğitim kurumları olan Telif ve Tercüme Heyetinde görev almış bir asker, idareci ve eğitimcidir. Yazmayı, okumayı çok seven, araştırmayı, öğrenmeği kendisine ilke edinen, Osmanlı’dan (batı aydını profili ile) Cumhuriyete intikal etmiş bir ortamda yetişmiş, millet, memleket, vatan sevdalısı bir nefer olarak hayatını idame ettirmiştir. Hakkı Baha Pars’ın yayınlanmış veya yayınlanmamış eserlerinden bazıları; Safahat-ı Hayat, Tasarruf-u Mecburî Müessese-i Maliye ve İktisadiyesi, Usûl-i Tenkît, Telkin Nedir?, Mektep Kooperatifçiliği, Kooperatif Programı’dır. 1942 yılında ardında Türk milletine birçok akademik eser bırakarak hayata gözlerini kapamıştır. Çalışmamızın tamamında, arşiv vesikaları, birincil kaynaklar, telif ve tetkik eserler, anılarla ve Hakkı Baha Pars’ın hayattaki tanıdıkları/akrabalarının paylaştığı bilgilerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hakkı Baha Pars, Milli Mücadele, Mustafa Kemal, Vatan ve Hürriyet Cemiyeti, İkinci Meşrutiyet, Genç Şiirleri ve Gençlik Şiirleri, Hakki Baha Pars, the War of Independence, the Society of Motherland and Liberty, the Second Constitutional Monarchy, Poems by the Young and Poems of Youth

A Republican Intellectual, Educator and Administrator Hakki Baha Pars (1879-1942)

Öz

Born in Bursa in 1879, Hakki Baha Pars, our study subject, is a prominent figure who had witnessed the recent history of Bursa city and the Republic of Turkey. Though he is one of the forgotten advocates of the National Forces, he was among the close friends of Mustafa Kemal, especially during the latter’s early days of life as a student, an army officer and a unionist. As a champion of revolution and cooperativism, Hakkı Baha Pars is one of the forgotten revolutionary minds of the people in the Republican era. It should be kept in mind that reintroducing the young minds who revived after the Tanzimat, means to know of Mustafa Kemal and hence the Turkish Revolution. During the years he was teaching at the Thessaloniki Military High School, Hakki Baha Pars, established the Thessaloniki branch of the Society of Motherland and Liberty, with the participation of Mustafa Kemal and Ömer Naci, and he was also among the founders of the Ottoman Freedom Society which was later to become the Union and Progress Party. During his tenure in Thessaloniki, he published the “Füyûzât” journal. When the Greek occupation started, he became a chief of the National Forces in Bursa to organize the people. He was one the founders of Bursa the Immigrants Help Society. He is a soldier, an administrator and an educator who participated in the Writing and Translation Committee which was among the educational institutions of the early Republican era. Full of enthusiasm for writing and adopting research and learning as a principle, he grew up in an environment that was transferred from the Ottoman Empire (with a profile of Western intellectual) to the Republic, and he spent his life as a patriot of homeland. Some of the published and unpublished works of Hakki Baha Pars are the Phases of Life, the Rule of Criticism, the School Cooperative. Leaving a legacy of many academic works to the Turkish nation, he passed away in 1942. Our study is, to the fullest extent possible, based on the archive documents, primary sources, copyright works and reviews, memories, and the information shared by the living relatives/acquaintances of Hakki Baha.

Anahtar Kelimeler

Hakkı Baha Pars, Milli Mücadele, Mustafa Kemal, Vatan ve Hürriyet Cemiyeti, İkinci Meşrutiyet, Genç Şiirleri ve Gençlik Şiirleri, Hakki Baha Pars, the War of Independence, the Society of Motherland and Liberty, the Second Constitutional Monarchy, Poems by the Young and Poems of Youth

Kaynakça

• “Atatürk’ü Anma Sayısı”, Anadolu, Sayı:7670, 11 Kasım 1938, 2.
• “Atatürk’ü Dinlerken-Mukaddes Tabanca”, Ulus, 19 Mart 1938, 1.
• “Atatürk’ü Dinlerken-Vatan ve Hürriyet”, Haber, Sayı: 2033, 12 Eylül 1937, 2, 7.
• “B.Muhittin Baha Pars’ın Bir Mektubu”, Ulus, Sayı:15 Ekim Çarşamba 1947, s.3.
• “Bir İnkılâbcının Büyük Ruhu-Merhum Hakkı Baha Pars”, Cumhuriyet, Sayı: 6266, 20 Ocak 1942, 2.
• “Bugünkü yazı dilimizde kullanılan yabancı sözlerin karşılıklarını ortaya koymalıdır…” “Dil Cemiyetinden Bir Dilek”, Milliyet, No:2537, 4 Mart 1933 Cumartesi, s.4.
• “Bursa Yurdu”, Yenigün, 3 Şubat 1922, Cuma.
• “Büyük Bir Türk-Hakkı Baha Pars”, Cumhuriyet, Sayı:6257, 19 Birinci Kanun 1942, s.2.
• “Büyük Bir Türk-Hakkı Baha Pars”, Cumhuriyet, Sayı:6258, 20 İkinci Kanun 1942, s.2.
• “Büyük Maarif Şûrası Dün Ankara’da Açıldı”, Yeni Sabah, No: 434, 18 Temmuz 1939 Salı, s.1, 3.
• “Çek Sefarethanesinin Otomobili İki Kanını Çiğnedi”, Milliyet, 29 Temmuz 1958,s.5. “Dâhili Haberler”, Hâkimiyet-i Milliye, Numara:141, 24 Mart 1921.
• “Dil Kurultayının Üçüncü Günü”, Ulus, No:5418, 27 Ağustos 1936 Perşembe, s.4. “Dün Hakkı Baha Pars İçin İhtifal Yapıldı” Yeni Asır, 23 Ocak 1943.
• “Edebi-Cemiyet”, Hizmet, Sene:7, Numara: 1881, 24 Nisan 1931, s.2. “Ege Mıntıkasını Tanıtma Teşebbüsleri”, Vakit, Sayı:5352, 2 Aralık 1932, s.6.
• “Gelenler Gidenler”, Ertuğrul, 1 Sene, Numara:21, 7 Şubat Cuma, 1328, 30 Temmuz 1326, 12 Ağustos Efrenci 1910, 2.
• “H.Baha Pars İhtifali”, Anadolu, Sayı: 9129, 22 İkincikânun 1943 Cuma.
• “Hakkı Baha Pars’ın Cenazesi Defnedildi”, Cumhuriyet, Sayı:6249, 11 İkinci kânun 1942, 3.
• “Hakkı Baha Pars’ın Cenazesi”, Cumhuriyet, Sayı:6248, 10 İkinci kânun 1942, 3.
• “Hakkı Baha Pars”, Akşam, Sayı:8353, 23 Ocak 1942, 4.
• “Hakkı Baha’yı Dün Yaşattık”, Anadolu, Sayı:9130, 23 İkincikânun 1943 Cumartesi, 2.
• “İnkılap Hatıralarından”, Anadolu, Sayı: 7408, 14 Kânunsâni 1938, 5
• “İnkılap Tarihinden İki Yaprak, “Vatan ve Hürriyet-İttihat ve Terakki, Mukaddes Tabanca”, Cumhuriyet, Sayı:4972, 19 Mart 1938, s.1, 8, 9.
• “İntihabat”, Muallimler Birliği, Sene:1, (3), Eylül 1341, s. 144.
• “İttihat ve Terakki, Nasıl Doğdu? Nasıl Yaşadı? Nasıl Öldü?, Tefrika No: 58”, Son Posta, No:913, 8 Şubat 1933, 8.
• “İttihat ve Terakki, Nasıl Doğdu? Nasıl Yaşadı? Nasıl Öldü?, Tefrika No: 98”, Son Posta, Sayı:953, 19 Mart 1933, 9.
• “İzmir’de Bir Edebiyat Cemiyeti Teşkil Etti”, Son Posta, Sayı:322, 19 Haziran 1931 Cuma, s.2.
• “Liseler ve Orta Mektepler Açıldı”, Vakit, Sayı:490, 20 Eylül 1931, 3.
• “Maarif Şûrası Dün Vekilin Nutku ile Açıldı”, Vakit, Sayı:7730, 18 Temmuz 1939, s.8.
• “Maarif Şûrası-İzmir’den Gidecek Murahhaslar Kararlaştı”, Akşam, Sayı:7435, 4 Temmuz 1939, s. 4.
• “Milli Tarihimizin Meçhul Kalan Bir Hakikati Aydınlanıyor-Vatan ve Hürriyet-İttihat ve Terakki, Mukaddes Tabanca”, Son Posta, Sayı:2741, 20 Mart 1938, 1, 10, 13.
• “Mukaddes Tabanca”, Ulus Sesi, Sayı: 883, 26 Mart 1938 Cumartesi, 1.
• “Öğretmen Tayinin ve Becayiş”, Halkın Sesi, Sayı:4448, 11 Aralık 1941 Perşembe, s. 3.
• “Öğretmenler Arasında Yeni Tayinler”, Yeni Asır, Sayı: 11042, 10 İlkkânun Çarşamba 1941 Çarşamba, 2.
• “Öğretmenler Arasında”, Anadolu, Sayı: 7057, 1 Kasım 1936, s. 2.
• “Soyadı Kütüğü Yazdıran Yurttaşlarımız”, Anadolu, Numara:6129, 1 Şubat 1935 Cuma, s.4.
• “Soyadlarını Tescil Ettirenler”, Yeni Asır, No:8863, 1 Şubat 1935 Cuma 5.
• “Türk Tarih Kurumu Belleteni Çok Kıymetli Yazılarla İntişar Etti”, Cumhuriyet, Sayı:4971, 18 Mart 1938, 5.
• “Üçüncü Dil Kurultayı Törenle Açıldı”, Son Posta, Sayı: 2179, 25 Ağustos 1936, s.7.
• “Vatan ve Hürriyet İttihat ve Terakki-Mukaddes Tabanca”, Kurun, Sayı:7249-1339, 19 Mart 1938, s.1, 2, 4.
• “Vatan ve Hürriyet-İttihat ve Terakki”, Ulus, 20 Mart 1938, 1.
• “Yakın Tarihten İki Yaprak”, Haber, Sayı:2210, 17 Mart 1938, 1, 4, 11
• 1315 Duhullülere Mahsus Künye Defteri, Hakkı Baha-17 No’lu Künye Defteri, KHO Arşivi.
• ABACI, Zeynep Dörtok “II. Abdülhamid Döneminde Bursa’nın Mekânsal ve Kültürel Dönüşümü”, Bursa Günlüğü, (2), Haziran, 2018, s.4-12.
• AĞCA, Hüseyin, “Pars, Hakkı Baha” Maddesi, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, C.7, O. Cihat-Süyinşiayev, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2007, s. 217.
• AHMAD, Feroz-RUSTOW, Dankwart A, “İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler: 1908-1918”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4-5, 1975-1976, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1976, 245-284.
• AKAY, Oğuz, Benim Sofram Bu, 2006.
• AKKILIÇ, Yılmaz, “Yakın Geçmişten Üç Kardeşin Portresi Mehmet Baha, Hakkı Baha, Muhittin Baha”, Bursa Defteri, (2), Haziran, 1999, s.26-33.
• AKKILIÇ, Yılmaz, Atatürk ve Bursa, Nilüfer Akkılıç Kütüphanesi Yayınları, 2009.
• AKKILIÇ, Yılmaz, Bursa Ansiklopedisi, (4.cilt), Burdef Yayınları, 2002.
• AKKILIÇ, Yılmaz, Kurtuluş Savaşında Bursa, Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı, 2008.
• AKSU, Eren Selanik’te Türk Edebî Kültürü (1860-1912), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2018.
• AKTEPE, Münir, “Atatürk’ün Sofya Ataşemiliterliği’ne Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Olan Münasebetleri ve Bu Hususla Alâkalı Bir Belge”, Belleten T.T.K., C.XXXVIII, (150), Nisan, 1974, s.254-263.
• AKYILDIZ, Ali, “Meclis-i Meb'ûsan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, (28), 2003, s. 245-247.
• AKYOL, Yaşar, İzmir Halkevi (1932-1951), İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2008.
• ARI, Kemal “Mübadele ve Tarihsel Süreç”, www.lozanmubadilleri.org.tr/arastirma/mubadele-ve-tarihsel-surec-doc-dr-kemal-ari/ Erişim tarihi: 20.02.2021.
• ARIKAN, Zeki, “Hasan-Âli Yücel İzmir’de”, Tarih ve Toplum, (84), 1990,s.16-21.
• ARSLAN, Bahar, “Pars, Hakkı Baha” Maddesi, İzmir Kent Ansiklopedisi, 2018, s.168-172.
• ASLAN, Taner “İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne”, Bilig, Güz, (47), 2008, s.79-120. Ateş Pars Beyle Yapılan Görüşme 25 Nisan 2021.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Miʻmârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), C.II, Baha Matbaası, 1972, s.332-333.
• BARDAKÇI, Murat, “Operet Besteleyip Sahneye Koyan Bir Nakşibendî Şeyhi”, 3 Eylül 2009, https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/221304-operet-besteleyip-sahneye-koyan-bir-naksibendi-seyhi Erişim tarihi: 20.02.2021.
• BAYAR, Celal, Ben de Yazdım, Millî Mücadeleye Gidiş, C.I, 1997.
• BEYAZ, Yasin, Fikir ve Sanat Hayatımızdaki Yeri Bakımından “Yeni Mecmua” Üzerine Bir İnceleme, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2009, s.29.
• BİLGİN, Abdullah Azmi, “Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’ın Edebiyat Metodolojisiyle İlgili Görüşleri ve Eserleri”, Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’a Armağan, Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, Yayına Hazırlayanlar Eyyüp Azlal, Necmi Karadağ, M. Emin Karahan, Sempozyum Tebliğleri, Şanlıurfa, Şanlıurfa Belediyesi, 2006.
• BİNBAŞIOĞLU, Cavit, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, 1995.
• BİRGEN, Muhittin, İttihat ve Terakki'de On Sene, Hazırlayan ve notlayan: Zeki Arıkan, 2017.
• BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA KATILAN ALAY VE DAHA ÜST KADEMEDEKİ KOMUTANLARIN BİYOGRAFİLERİ, C.III, Yay.Haz: Hülya Toker, Nurcan Aslan, Genelkurmay Basımevi, 2009.
• BİRİNCİ MAARİF ŞURASI, 17-29 Temmuz 1939, Çalışma Programı, Konuşmalar, Lahikalar, 1939.
• BORAK, Sadi, Atatürk’ün İstanbul’daki Çalışmaları 1899-16 Mayıs 1919, Kaynak Yayınları, 1998.
• BOYKOY, Seher, 1908-1923 Sürecinde Bursa’da Koza Üreticiliği ve İpekli Dokumacılık Sektörü, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14 (24), 2013, s.19-44.
• BOZKURT, Celil, “Millî Mücadele Döneminde Muhittin Baha Pars”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 56, Bahar, 2015, s.11-32.
• BURSA MENSUCAT-I OSMANİYE ANONİM ŞİRKETİ MUADİL NİZAMNÂME-İ DAHİLİSİ, Hüdâvendigâr Vilâyeti Matbaası, 1327.
• BURSA SERGİSİ REHBERİ, Mürettibi: Hacıbeyzade Ahmed Muhtar, Ahmed İhsan Matbaası, 1339.
• BURSA’NIN KÖKLÜ EĞİTİM KURUMLARI TOPHANE TEKNİK VE ENDÜSTRİ MESLEK LİSESİ (HAMİDİYE SINAİ MEKTEBİ), 2011.
• CEBESOY, Ali Fuat Sınıf Arkadaşım Atatürk-Okul ve Genç Subaylık Hâtıraları, 2019.
• CİVCİ, Sultan, Halkevleri ve İzmir Halkevi’nin Faaliyetleri (1932-1951), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• ÇAĞIN, Sabahattin, İzmir Edebiyat Cemiyeti”, Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (7), 1995, s.330-339.; “Edebî Cemiyet Kuruluyor”, Hizmet, Numara: 1883, 27 Nisan 1931.
• ÇAM, Mevlüt, “Bursa’da Bir İrfan Ocağı Ahmed Baba Nakşibendi Tekkesi”, Bursa Günlüğü, Eylül-Ekim-Kasım, (7), 2019, s. 62-65.
• ÇAVDAR, Tevfik, İttihat ve Terakki, İletişim Yayınları, İstanbul, 1992.
• ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, İmge Kitabevi Yayınları, 1995.
• ÇETİN, Osman, “Doğan Bey’in Feryâdı”, Bursa Günlüğü, Eylül-Ekim-Kasım, (7), 2019, s.86-90.
• ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi, Millî Mücadele ve TBMM I. Dönem, 1919-1923, C.III, TBMM, 1995.
• ÇUFALI, Mustafa, Türk Parlamento Tarihi TBMM-VIII. Dönem (1946–1950) C.III, Milletvekilleri Özgeçmişleri, TBMM, 2012.
• DAĞCI, Şamil, “Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspirli Alimler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (29), 2008, s.23-42.
• DEDE, Behçet, “Türk Ocakları Bursa Şubesinin Musiki Çalışmaları”, Türk Yurdu, Yıl:102, (314), Ekim, 2013, s.99-101.
• DEMİR, Cenk, “1890’lardan 1930’lara İzmir’deki Amerikan Okullarında Yürütülen Spor Faaliyetleri ve Kent Sporuna Katkıları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIX/Özel Sayı, (İzmir’in İşgali), 2019, s.291-318.
• DEMİRBAŞ, Osman, İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Millî Mücadele, 1999.
• DEMİRYÜREK, Halim, II. Meşrutiyet Döneminde Bilecik, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2011.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi DABCA, FN: 30.18.1.1., K:24.G:27.SR:18-1.