Sarhoşluktan Keyif Haline: Osmanlı İstanbul'unda İçki İçme ve Meyhâne Âdâbı

Yıl 2019, Sayı: 47, 21 - 44, 01.01.2019

İhsan Erdinçli

Öz

İçki içerken dikkat edilecek unsurlar, tarihin en eski dönemlerinden itibaren toplumların bağlı bulunduğu siyâsî yapı ve inanç sistemleri/din ile bu iki unsurun etkisiyle şekillenen sosyal yaşam biçimi etrafında çeşitli evrelerden geçerek, değişerek ve gelişerek oluşmuştur. Bu süreç, içki içme usullerinin toplumlara özgü uyulması gereken davranış kalıplarının ifadesi olan âdâbın içerisinde yer almasını beraberinde getirmiştir. Hemen her devleti ve toplumu ilgilendirecek düzeydeki davranışlar ise, zamanla evrensel olarak kabul edilmeye başlamıştır. İçki içme âdabı, bir yandan meyhânecilerin olası kavga ve adam öldürme gibi asayiş olayları ile karşılaşıp meyhânesinin adına leke sürülmemesi ve maddî zarara uğramaması, diğer yandan da müşterilerin meyhânede rahatsız edilmeden güven ve keyif ile işret edebilmesi açısından işret âlemlerine yön veren en öncelikli öneme sahip konudur. Osmanlı İstanbul’unda içki içme ve meyhâne âdâbını konu alan çalışmada, bu yöndeki davranış kalıplarının hangi unsurların etkisiyle şekillendiği, ne zaman ve nasıl bir değişime uğradığının belirlenip açıklanması amaçlanmaktadır. Osmanlıların içki içme ve meyhâne âdabını, yenileşme sürecindeki değişimleri de dikkate alarak belirlemeyi hedefleyen çalışma, seyahatnamelere, hatıratlara ve araştırma eserlerine dayanmaktadır. Bu doğrultuda içki içme âdâbının önemli bir sınırı olan sarhoşluğun, eski toplumlarda, erken ve orta zamanların Avrupa’sında olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de oldukça önemli olduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti, hem eski toplumların ve Batı medeniyetinin birikiminden, hem de mensubu olduğu İslâm dininin içkilere yönelik hükümlerinden, Müslüman Türk devletleri ve İran kültüründen etkilenmiştir. Tüm bu unsurlar, Osmanlı toplumunun içki tüketim usullerine, farklı dönemlerde farklı derecelerde yön vermiştir.

Anahtar Kelimeler

İçki, Meyhâne, Âdap, Sarhoşluk, Osmanlı Devleti.

From Drunk to Social Drinker: Drinking Etiquette and Meyhâne Manners in Ottoman Istanbul

Öz

In every society, the drinking etiquette has been transformed and evolved through historical phases leading up to distinctive social life styles, which were shaped by their respective political structures and belief systems/religions. This formation process, by definition, has placed the drinking etiquette into each society’s body of general etiquette, which is the expression of behavioral/moral patterns that each society abides by. The emergence of universally accepted manners and behaviors, on the other hand, has also evolved in time. The drinking etiquette has been one of the most important elements of the libation parties in the Ottoman Empire. On one hand, the winehouse meyhâne owners paid utmost attention to the manners of their customers for security reasons in order to prevent material damage to their shop in case of drunken fights and possible killings, and on the other hand, they monitored the manners of their customers in order to provide a safe haven for the comfort and pleasure for all without any disturbance. This study on the drinking etiquette and meyhâne manners of Ottoman Istanbul seeks answers to the questions of what kind of factors shaped the behavior patterns in the Istanbul meyhânes, and how those patterns were transformed throughout a long period of time. The goal of the study was to determine the change and continuity during the modernization period by utilizing the travelogues, memoirs and monographies. In this respect, it was observed that drunkenness was considered as the natural and important boundary in defining the drinking etiquette in the Ottoman Empire, like the Europe of early and middle ages. The Ottoman state, in its informal and legal limitations, benefited from the experiences of Western cultures, and the norms and laws of Islamic law, as well as its predecessors such as the earlier Muslim Turkish states and the Persian civilization. In practice, all these influences shaped the alcohol consumption practices of the Ottomans in varying degrees in different historical periods.

Anahtar Kelimeler

Drinking (alcohol), Meyhâne, Etiquette, Drunkenness, the Ottoman State.

Kaynakça

• Ahmed Câvid, Hadîka-i Vekāyi‘, Haz. Adnan Baycar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998.
• Ahmet Mithat, Dürdane Hanım, Tercümân-ı Hakîkat, İstanbul, 1299.
• Ahmet Rasim, Anılar ve Söyleşiler, Haz. Nuri Erten, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1983.
• ___________, Gülüp Ağladıklarım, Haz. Ahmet Sevinç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1978.
• ___________, Matbûat Hatıralarından Muharrir, Şair, Edib, Haz. Kâzım Yetiş, İstanbul, 1980.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, Haz. Ali Şükrü Çoruk, Kitabevi, İstanbul, 2011.
• BOLAYIR, Ali Ekrem, Hâtıralar, Haz. M. Kayahan Özgül, Hece Yayınları, Ankara, 2007.
• BOZKURT, Fuat, Türk İçki Geleneği, Kapı Yayınları, İstanbul, 2006.
• BUSBECQ, Ogier Ghiselin de, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Çev. Aysel Kurtoğlu, İstanbul, 1970.
• DERNSCHWAM, Hans, İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, Çev. Yaşar Önen, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
• ERDİNÇLİ, İhsan, Yenileşme Dönemi İstanbul’unda Meyhâneler ve Meyhânecilik (1826-1908), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi- Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2019.
• ETON, William, XIX. Yüzyılın Başında Osmanlı İmparatorluğu, Çev. İbrahim Kapaklıkaya, Kitabevi, İstanbul, 2009.
• Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, C. 2, Haz., S. A. Kahraman-Y. Dağlı, YKY, İstanbul, 2014.
• Gelibolulu Mustafa ‘Âli, Gelibolulu Mustafa ‘Âli ve Mevâ‘ıdü’n-Nefais fî-Kavâ‘ıdi’l- Mecâlis, Haz. Mehmet Şeker, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997.
• GEORGEON, François, “Osmanlılar ve İçiciler: On Dokuzuncu Yüzyılda İstanbul’da Alkol Tüketimi”, Çev. Cem Deniz Kut, Yemek ve Kültür, S. 13, Yaz 2013.
• GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi, Gazetecilikte İlk Yazılarım (1888-1898), Haz. A. Tanrınınkulu- G. Tanrınınkulu, Özgür Yayınları, İstanbul, 1999.
• İNALCIK, Halil, Has-bağçede ‘Ayş u Tarab Nedîmler, Şâîrler, Mutrîbler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015.
• KARAY, Refik Halid, Makyajlı Kadın, İnkılâp Kitapevi, İstanbul, 2009.
• KAYNAR, Hakan, “Muhabbet Baki Muahbubân Kayıp: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Meyhâneler, İstanbul Araştırmaları Yıllığı, 3, 2014.
• Keykâvus, Kabusnâme, Çev. Mercimek Ahmed, Haz. Orhan Şaik Gökyay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2006.
• KOÇU, Reşad Ekrem, Eski İstanbul’da Meyhâneler ve Meyhâne Köçekleri, Doğan Kitap, İstanbul, 2015.
• Lâmi’î Çelebi, Letâif-i Lâmi‘-i, Latîfeler Kitabı, Haz. Yaşar Çalışkan, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2015.
• Mehmet Tevfik, İstanbul’da Bir Sene, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991.
• PITTE, Jean-Robert, Şarap ve Din, Çev. Esra Özdoğan, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2006.
• RYCAUT, Paul, The Present State of the Ottoman Empire, The Third Edition, John Starkey and Henry Brome, London, 1670.
• SAKAOĞLU, Necdet, “Akşamcılık”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. I, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994.
• SCHIVELBUSCH, Wolfgang, Keyif Verici Maddelerin Tarihi/Cennet, Tat ve Mantık, Çev. Z. Aksu Yılmazer, Enesis Kitap, Ankara, 2012.
• STANDAGE, Tom, Altı Bardakta Dünya Tarihi, 3. Baskı, Çev. Ahmet Fethi, Turkuvaz Kitap, İstanbul, 2012.
• THÉVENOT, Jean, Thévenot Seyahatnamesi, Çev. Ali Berktay, Ed. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2014.
• TOTT, Baron de, Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar, Çev. Mehmet R. Uzmen, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, [T.Y.].
• TOURNEFORT, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, Çev. Ali Berktay-Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013.
• WHITE, Charles, Three Years in Constantinople; or Domestic Manners of the Turks in 1844, c. III, Henry Colburn, Publisher, London, 1845.
• YILMAZ, Fikret, “Boş Vaktiniz Var mı? veya 16. Yüzyılda Anadolu’da Şarap, Eğlence ve Suç”, Tarih ve Toplum, 1, 2005.
• ZAT, Vefa, Âdabıyla Rakı ve Çilingir Sofrası, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994.