Âyânlık İle Eşkıyalık Arasında: Osmanlı Taşrasında Küçük Ali Sorunu 1752-1763

Yıl 2019, Sayı: 46, 87 - 108, 01.01.2019

Çelik Buket

Öz

Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyılı Âyânlar Çağı olarak adlandırılmaktadır. Bu yüzyıl içerisinde ortaya çıkan Küçük Ali, âyânlık iddiasıyla eşkıyayı başına toplayıp, çeşitli kanunsuzluklara ve zulümlere başvuran bir karakterdir. Kendisi aslen Canikli’dir. Ancak anavatanında yaptığı taşkınlıklar sonucunda kardeşi Mehmet ile birlikte buradan firar etmişlerdir. Firarları neticesinde Küçük Ali Niksar’a, kardeşi Mehmet de Erzurum Eyaleti dâhilindeki Aybastı kazasına yerleşmiştir. Anavatanından ayrılışının akabinde Niksar’da âyânlık iddiası ile ortaya çıkan Küçük Ali, iddiasını kabul ettirebilmek için halka zulmetme yolunu seçmiştir. Daha sonra kardeşi Mehmet ile birleşerek Niksar ve Aybastı kazalarında ve civarlarındaki diğer kaza ve köylerde geniş çaplı faaliyete girişmişlerdir. Devleti ve halkı uzunca bir süre uğraştıran ve kaza âyânı olarak tarihe geçen Küçük Ali’nin âyânlığı, kendisinin zulüm ve tagallübüne bağlanmaktadır. Zira halkın şikâyetlerine göre adam öldürme, mal ve hayvan gasp etme, haksız yere para toplama, kadınların ırzına geçme şeklinde sıralanan suçları mevcuttur. Küçük Ali’nin kendine has özelliklerinden bazıları kale gibi kuşattırdığı evi, sekiz yüz kişi civarındaki kalabalık yandaşlar topluluğu, bastırdığı sahte paraları ve kendisine karşı gelenlere vurduğu boyunduruk zincirleridir

Anahtar Kelimeler

Küçük Ali, Âyânlık, Eşkıyalık, Niksar, Aybastı

BETWEEN THE AYANSHIP AND BANDITRY: THE KUCUK ALİ PROBLEM IN THE OTTOMAN PROVINCIAL 1752-1763

Öz

The 18th century of Ottomans called as Ayans Gentry Era. Kucuk Ali who appeared in this century was a character who applied some persecution and illegalities gathering bandits around him with the assertion gentry. His origin was Canik. But he and his brother, Mehmet, escaped from his motherland after their intemperance. After their escape, Kucuk Ali settled in Niksar and his brother, Mehmet, settled in Aybastı where is in Erzurum province. After leaving his motherland, Kucuk Ali, who appeared with assertion gentry ayanlik , selected to tyrannize people in order to acceptance of his assertion. Then uniting his brother started to wide action both the villages and territories of Niksar and Aybastı, and the environment of these places. The gentry of Kucuk Ali who puzzling to the state and people and gone down in history as a province gentry, is tied with his cruelties. So he had some crimes as killing men, extortion of goods and animal, collecting money illegally, raping of women according to the complaints of the people. Some of special features of Kucuk Ali were his home surrounded like a castle, crowded supporters as much as eight hundred people, his base coins minted by him and his yoke chains hang on the opposing of him.

Anahtar Kelimeler

Kucuk Ali, Ayanship, Banditry, Niksar, Aybastı

Kaynakça

• BOA, Cevdet Dâhiliye (C. DH.) (Dosya No/GömlekNo): 9/414, 119/5913, 124/6184, 227/11342, 300/14972.
• BOA, Mühimme Defteri, nr. 158, s. 200-201.
• Numaralı Sivas Ahkâm-ı Şikâyet Defteri (SAD) (Sayfa No/Hüküm sırası): 101/3, 149/4, 157/4, 262/2.
• Numaralı SAD: 12/3, 14/1, 21/2, 298/1, 299/1, 336/3, 336/4, 347/4, 350/3.
• Numaralı SAD: 24/3, 176/4.
• Numaralı SAD: 94/2, 101/1, 106/4, 147/3, 184/3, 185/1, 186/4, 193/3, 274/2.
• Numaralı SAD: 71/4, 146/2, 212/1.
• *AKDAĞ, Mustafa, “Osmanlı Tarihinde Âyanlık Düzeni Devri”, Ankara ÜniversitesiDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 8-12, S. 14-23, Ankara 1970, s. 51-61. ,,,,
• BEYSANOĞLU, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, Akkoyunlulardan Cumhuriyete Kadar, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, C. 2, Ankara 2003.
• ÇELİK, Buket, “Özellik ve İçerik Bakımından Sivas Ahkâm Defterleri (1742-1908)”, I. Uluslararası Tarih ve Kültür Kongresi Bildirileri Tam Metin e-Kitabı, Gaziantep 2017, s. 112-137.
• ÇETİN, Cemal , “Kamu Düzeninde Alternatif Bir Yöntem: Nezir”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 36, Şubat 2015, s. 287-310.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, 26. Baskı, Ankara 2010.
• EGE, İlhan, Son Dönem Osmanlı Tarihinde Bir A‘yan Ailesi: Zaralızâdeler, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2006.
• İNALCIK, Halil, Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2017, s. 3-11.
• KARAGÖZ, Rıza, Canikli Ali Paşa, TTK, Ankara 2003.
• KURTARAN, Uğur, “Karlofça Antlaşması’nda Venedik, Lehistan ve Rusya’ya Verilen Ahidnamelerin Genel Özellikleri ve Diplomatik Açıdan Değerlendirilmesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 35, S. 60, Ankara 2016, s. 97-139.
• MERT, Özcan, “Âyan”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, s. 195-198.
• MERT, Özcan, “Osmanlı Devleti Tarihinde Âyânlık Dönemi”, Osmanlı 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 174-180.
• ORTAYLI, İlber, “Kadı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001, s. 69-73.
• ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, TTK Yayınları, Ankara 1994.
• ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Âyânlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Kuruluşu”, Belleten, TTK Basımevi, C. XLII, S. 168, Ankara 1978,
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, C. 1-2, İstanbul 1983.
• SERBESTOĞLU, İbrahim, “Âyanlar Çağında Amasya’nın İdaresi: Caniklizâdeler ve Amasya”, Uluslararası Akdeniz Medeniyetleri Sempozyumu Bildiri Kitabı, Ankara 2017, s. 59-82.
• SERTOĞLU, Midhat, Osmanlı Tarih Lügatı, Kurtuba Kitap, İstanbul 2015.
• SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2006.
• ŞAHİN, Canay, The Rise and fall of an Ayan family in eighteenth century Anatolia: The Caniklizades (1737-1808), Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 2003.
• UYGUNUÇARLAR, Etem Erhan, Sivas Ayanından Kenanzadeler, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2018.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Alay”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. 1, Eskişehir 1997, s. 293-294.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Âyân”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. 2, 5. Baskı, Eskişehir 1997, s. 40-42.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Çapanoğulları”, Belleten, S. 150, Ankara 1974, s. 215- 261.
• ZİOREVİC, Olga, “Palanga”, Çev. Murat Özyüksel, Tarih ve Toplum, İletişim Yayınları, C. 8, S. 44, Ağustos 1987, s. 48-50.