KURUT SÜTUNU BAŞLIĞI HAKKINDA İKONOGRAFİK BİR ÇÖZÜMLEME: YUNUS PEYGAMBER HADİSESİ

Yıl 2022, Sayı: 2, 43 - 70, 28.09.2022

Çağlayan Hergül

Öz

10-12. yüzyıllara tarihlenen Kurut Sütunu, Tacikistan’ın Zerafşan Vadisi’nde 1925 yılında Rus araştırmacılar tarafından bulunmuştur. Daha sonraki yıllarda eser, aynı döneme tarihlenen bir grup ahşap destekle birlikte araştırmacılarca gündeme gelmiştir. Eser bugün Pencikent şehri Rudaki Müzesi’nde sergilenmektedir. Konumuz sütunundaki sembolik figürler, stilize ve hatta soyuta yakın bir anlatımla sanatçı tarafından bize sunulmuştur. Klasik yöntemle değerlendirildiğinde her bir figürün çözümlemesi gayet açıktır. İslam sanatındaki figürlü anlatım kültürünün klasik bilgisi bunların birer sembol olabileceği şeklinde okumamızı sağlamaktadır.
Tekil sembolik ifadelerin bütünsel bir anlatımın parçaları olduğu konusu makalenin temelini oluştururken, eserin bulunduğu coğrafyanın ve tarihi alt yapısının anlatılması makalenin diğer safhaları için önem arz etmektedir. Bu safhalar, Kurut sütununun mimari bir kültürün devamı olduğunu göstermesi yanında bize ahşap destekli yapıların da kaynağı hakkında bilgi verecektir. Diğer yandan, yerinde yaptığım incelemelerim ve fotoğraflamalarım doğrultusundaki tespitlerim sütunun fiziki formunu anlamakta yardımcı olacaktır.
Tüm bu veriler bize eserin var olduğu kültür atmosferini ve yapısal özelliklerini verirken asıl gelinmek istenen “soyut betimlemeye yaklaşan çağrışımlar” ve bunun kaynaklık ettiği “Yunus Kıssasının ikonografik anlatımı” konusuna da bir giriş oluşturması bakımından önemlidir. İslam sanatına yabancı olmayan “soyut betimlemeye yaklaşan çağrışımlar” bize sembolik figürlerin varyantlarından hareketle bir tespitte bulunmayı sağladı. Burada açıktır ki Kurut sütunun ikonografik anlatımı balık, ejder benzeri bir deniz yaratığı ve masklarla temellendirilmiş üç sahneye bizi yönlendirmektedir. Diğer yandan stilize her bir öğenin yanı sıra iki ara bölümdeki soyut hayat ağaçları dikkat çekici bir durumdur. Ana çerçeveleri dolduran kompozisyon ise daha açık ve Yunus Kıssasının ikonografik bir çıkarımını yapma konusunda veriler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tackistan, Zerafşan, İkonografi, Ejder, Yunus Peygamber

Kaynakça

• Berenk, B. (1980). Spätantike und Frühes Christentum. Oldenburg: Propyläen Verlag.
• Bezalel Narkiss. (1979). The Sign of Jonah. Gesta(18), 73-76.
• Burckhardt, T. (2019). İslâm Sanatı Dil ve Anlam. (T. Koç, Çev.) İstanbul: Klasik Yayınları.
• Çelikbağ, T. (2017). Osmanlı El Yazmaları’nda Dini Konular Ve Siyer-İ Nebi Minyatürleri Hakkında. Tarih Okulu Dergisi(32), 537-558.
• Çeşmeli, İ. (2007). Soğdlularda Sosyo-Kültürel Yapı ve Sanat, Sogdiana / 5-8. Yüzyıllar. Mimarlık & Dekorasyon(161), 130-141.
• Denike, B. (1988). Batı Türkistan’da Ahşap Oymalı Birkaç Abide “Batı Türkistan’da Ahşap Oymalı Birkaç Abide, Çev. A. O. Uysal,. Vakıflar Dergisi(20), 29-38.
• Dodwell, C. R. (1971). Painting in Europe 800 to 1200. London: Penguin Books.
• Ekiz, M. (2011). Niğde'deki Hristiyan Türk Kiliselerinde Yer Alan Ejder Figürleri: İkonografik Açıdan Bir Bakış. Sanat TArihi Dergisi, 39-62.
• Erdemir, Y. (2015). Konya İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler Müzesi. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Esin, E. (1969). Evren (Seçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri). Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 161-183.
• Grabar, O. (1988). İslâm Sanatının Oluşumu. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Harman, Ö. F. (tarih yok). Yunus Maddesi. TDViA. içinde
• İnal, G. (1971). Susuz Han'daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresindeki Yeri. Sanat Tarihi Yıllığı, 153-184.
• Kaya, H. Ö., & Oyman, N. R. (2018). Farklı Kültürlerden Osmanlı Ve Ermeni Minyatür Sanatındaki Dini İçerikli Minyatürlerin Karşılaştırılması. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi( S.55), 371-399.
• Koç, T. (2018). İslâm Estetiği. Ankara: İSAM.
• Köksal, M. A. (2011). Peygamberler Tarihi (Cilt 2). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kuehn, S. (2011). The Dragon in Medieval East Christian and İslamic Art. Leiden-Boston: BRILL.
• Kuran, A. (1972). Anadolu’da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimarisi. Malazgirt Armağanı (s. 179-186). Ankara: TTK.
• Litvinsky, B. A. (1996). History of Civilization of Central Asia (Cilt V/III). Paris: UNESCO.
• Narkiss, B. (1979). The Sign of Jonah. Gesta(18), 73-76.
• Ögel, S. (1994). Anadolu'nun Selçuklu Çehresi. Akbank Yayınları.
• Öney, G. (1967). Niğde Hüdavend Hatun Türbesi Figürlü Kabartmaları. Belleten, 144-167.
• Öney, G. (1968). Anadolu Selçuklu Sanatında Balık Figürü. Sanat Tarihi Yıllığı(2), 142-168.
• Öney, G. (1969). Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri. Belleten(130), 171-216.
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Parla, C. (2019). Niğde Hüdavend Hatun Türbesi’ne İkonografik yaklaşım. Turkish Studies Social Science, 1007-1032.
• Paşa, A. C. (1981). Kıssası Enbiyâ Aleyhimusselâm ve Tevârih-i Hulefâ (Cilt C1). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Polater, K. (2007). Kur'ân ve Kitâb-ı Mukaddes'e Göre Yunus Kıssası. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi(2), 134-161.
• Stuttgarter Psalter - Cod.bibl.fol.23. (2020). Bibliotheksservice-Zentrum Baden-Württemberg: http://digital.wlb-stuttgart.de/purl/bsz307047059 adresinden alındı
• Taşçı, A. (1988). Selçuklu Mimari Süslemesindeki Alçı ve Taş Kabartma İnsan Figürlerinin Köken ve Gelişimi. Vakıflar Dergisi, 47-65.
• Voronina, V. L. (1950). Reznoe Derevo Zarafşanskoi Dolinı. AN SSSR(15), 210-221.
• Yakubovsky, A. Y. (1950). İtori Rabot Sogdiysko-Tadjikskoy Arkeologiçeskoy Ekspeditsii V. 1946-1947 gg. MİA(15), 13-56.
• Yılmaz, L. (2016). Bizans Sanatında Yunus (Jonah) Ve Yunus Sembolü Üzerine. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi(44), 757-761.
• Zeymal, E. V. (1985). Drevnosti Tadjikistana. Duşanbe: Doniş.