Timurlular Döneminde Semerkant

Yıl 2023, , 294 - 329, 30.06.2023

Osman Aydınlı

https://doi.org/10.17859/pauifd.1285880

Öz

Eski çağlardan itibaren önemli ticaret yolları ve siyasi oluşumların merkezinde yer alan Semerkant, İslâm coğrafyacılarının Mâverâünnehir (Batı Türkistan) dedikleri önemli bölgenin çok stratejik bir noktasında yer almaktadır. Moğol istilası sebebiyle İslâm döneminin 5 asırlık siyasî, idarî, ekonomik, ilmî, kültürel ve sanatsal birikim ve zenginliğini kaybeden bu şehri, kurduğu büyük devletin payitahtı yapan Emir Timur (1370-1405) tekrar eski ihtişamlı günlerine geri döndürdü. İran, Azerbaycan ve Anadolu başta olmak üzere İslâm dünyasında ele geçirdiği geniş topraklardan beraberinde getirdiği en kabiliyetli usta, zanaatkâr ve dönemin önde gelen ilim adamlarıyla Semerkant’ı her yönden yeniden inşa etti. Öyle ki, mimarî ve abidevî eserler açısından şehre tarihinin en parlak ve ihtişamlı günlerini yaşattı. Onun, ele geçirdiği birçok bölgeden İslâm dünyasında o gün sanatın ve zanaatın her dalında ustalaşmış kişileri Semerkant’a getirip buluşturması, İslâm sanat ve mimarisinde büyüleyici bir zenginlik ve birlikteliğin oluşması sonucunu da doğurdu. Timur ilim ehline de büyük değer vererek önceki asırlarda olduğu gibi Semerkant’ın o gün İslâm ilim, kültür ve medeniyetinin başşehri olmasını sağladı. Ardından gelen ahfadı ve özellikle torunu Uluğ Bey bu şehre ilmi, kültürel ve mimari açıdan değer katmaya devam etti. Onun zamanında Semerkant ilmi çalışmalarda, özellikle astronomi ve matematik çalışmalarında öne çıktı. Kendisi de bir astronom olan Uluğ Bey’in inşa ettirdiği Semerkant Rasathanesi aynı zamanda bir astronomi okulu olarak daha sonraki astronomi çalışmalarına öncülük edip ilham verdi. Ancak daha sonraki Timurlu sultanların gerek devletin başşehrini başka şehirlere taşımaları, gerekse aralarındaki mücadeleler sebebiyle Timur ve torunu Uluğ Bey’in büyük emek verdiği Semerkant ciddi yaralar aldı, birçok eser yıprandı veya tahrip oldu. Buna rağmen bugün Semerkant’ta eski tarihlerden günümüze kadar gelen ihtişamlı ve göz kamaştırıcı abidevi yapıların birçoğu Timur ve ahfadına ait olan eserlerdir.

Anahtar Kelimeler

Semerkant, Mâverâünnehir, Timur, Timurlular, Uluğ Bey, Gûr- Emir, Semerkant Rasathanesi, Bibi Hanım Mescidi, Şah-ı Zinde Külliyesi, Uluğ Bey Medresesi

Kaynakça

• Aka, İsmail. Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Aka, İsmail. “Timur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41:173-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Aka, İsmail. “Şâhruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 293-295. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Alan, Hayrunnisa. “Osmanlı-Timurlu Kültürel İlişkileri: Alimler, Şairler, Sanatkârlar”, Zamanını Aşan Medeniyet Özbekistan Sempozyumu Bildiri Kitabı. (İstanbul: Kültür Sanat Basımevi, 2019) :151-162.
• Aydın, Cengiz. “Ali Kuşcu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 408-410. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Aydınlı, Osman. Fethinden Sâmânîler’in Yıkılışına Kadar (93-389/711-999) Semerkant Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Bâbür b. Ömer b. Ebu Said (ö. 937/1530). Bâbürnâme. haz. Reşit Rahmeti Arat. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç (ö. 1930). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 1990.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç. Orta Asya. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç. “Çoban-Ata”. 3: 439-440. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: MEB Yayınları, 1988.
• Beksaç, Engin. “Bibi Hanım Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Beksaç, Engin. “Şâh-ı Zinde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38: 267-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Beksaç, Engin. “Gûr-i Emir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14: 197-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Clavijo, Ruy Gonzales de. Timur Devrinde Semerkant’a Seyahat. ter. Ömer Rıza Doğrul. İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 1975.
• Çoruhlu, Yaşar. “Semerkant (Mimari)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 484-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Eberhard, W. “Türkistan Seyahatnamesi 1218”. TTK Belleten. 8/29: 137- 142. Ankara 1944.
• Ebû Tâhir Semerkandî (Eserini h.1251/1845’de yazmıştır). Semeriyye. nşr. Îrec Afşâr. Tahran 1343/1965. Hudûdü’l-â’lem (372/982 tarihi civarında yazılmış, müellifi bilinmiyor). Tumansky yazması. İngilizce’ye trc. ve geniş açıklamalarla nşr. V. Minorsky. London: The University Press Oxford, 1937.
• İbn Arapşah. ʿAcâʾibü’l-maḳdûr. Kahire: Matbaat-ı Vâdi Nîl, 1285.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Havkal (ö. 367/977’den sonra). Sûretü’l-arz. thk. Kramers-Johannes Heind. Leiden: E.J. Brill, 1938.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî (ö. 300/913’den sonra). Kitâbü’l-Büldân. thk. Yusuf el-Hâvî. Beyrût: Âlemü’l-kütüb, 1406/1996.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî el-Kerhî (ö. 346/957). Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik. nşr. M. J. De Goeje. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Kavallı, Seda. “Babur-Nâme’deki Mesafe Ve Uzunluk Birimleri”. Apjir. C: 4, Sa: 2, (Ağustos 2020): 212-230. Kâşgarlı Mahmud (ö. 482/1090 [?]). Dîvânü Lugati’t-Türk. trc. Besim Atalay. 5 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1985.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd (ö. 682/1283). Âsâru’l-bilâd ve ahbâru’l-‘ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• Köksal, Osman. “XV-XVI. Yüzyıllarda Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü”, Geçmişten Günümüze Türkiye-Hindistan İlişkileri Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022): 101-125.
• Lawton, John. Samarkand and Bukhara. London: Tauris Parke Books, 1991. Manz, Beatrice Forbes. Timurlenk. çev. Zuhal Bilgin. İstanbul: Kronik Kitap 2022.
• Makdisî, Ebû Nasr Mutahhar b. Tâhir (ö. 355/966). el-Bed’ ve’t-târîh. nşr. Clement Huart. 6 Cilt. Tahran: Mektebetü’l-Esedi, 1962.
• Mukaddesî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmet b. el-Benâi el-Beşârî (ö. 380/990). Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. thk. Muhammed Mahzûm. Beyrût: Dâru İhyâu’t-Türâsil Arabi, 1987.
• Nizamüddin Şami (ö. 814/1412). Zafernâme. Farsça’dan çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Özyetkin, A. Melek. “Tarihî Türk Dili Alanında Uzunluk/Mesafe Ölçümünde Kullanılan Birimler”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri. Türkiye, Ankara, 10-15 Temmuz. (Temmuz 2007): 1413-1419
• Sayılı, Aydın. The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory. Ankara: Turkish Historical Society, 1960.
• Schaeder, H. H. - C. E. Bosworth. “Samarkand”. EI². 8: 1031-1034. Londra 1995.
• Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî (ö. 562/1166). Kitâbü’l-ensâb. 5 Cilt. thk. Abdullâh Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dârü’l-Cinan, 1988.
• Sezgin, Fuat. İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Kültür A.ş. Yayınları, 2008.
• Starr, S. Frederick. Kayıp Aydınlanma. çev. Yusuf Selman İnanç. İstanbul: Kronik Kitap 2020.
• Strong, Anna Louise. Red Star in Samarkand. New York: Publisher, Coward-McCann, 1930.
• Sultaniyeli Johannes. Timur’un Sarayında. çev. Ahmet Deniz Altunbaş. İstanbul: Kronik Kitap, 2020.
• Şerefüddin Ali Yezdî (ö. 858/1454). Zafernâme. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• Unat, Yavuz. “Uluğ Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 127-129. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yakubovskiy, Aleksandr. Timur ve Timuriler Devrinde Semerkant. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Yâkûtu’l-Hamevî, Şihâbuddin Ebî Abdillâh Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî (ö. 629/1229). Mu’cemü’l-Büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’s-Sâdır, ty.
• Yüksel, Musa Şamil. “Ortaçağlarda Beyin Göçü ve Etkileri: Timurlular Örneği”. OTAM, 41 (Bahar 2017): 283-302.