The Concept of Holistic Fiqh and The Relationships Between Fiqh, Maʿrifah and ʿUbūdiyyah

Yıl 2020, , 1281 - 1304, 30.12.2020

Bünyamin Korucu

https://doi.org/10.17859/pauifd.767373

Öz

This study purposes to conceive fiqh as a tool that is designed to achieve the ultimate goal of human beings, and by extension, aims at drawing attention to the this tool-purpose relationship, thus considering the very purpose of the science of fiqh to be within the axis of the purpose of existence of mankind. The article points out to the common purpose in the universe, purposeful relationships therein, and the manner in which the universe is organized towards the common ultimate goal. It then makes an effort to determine the place of fiqh within the hierarchy of goals. The aim of the study is to emphasize the holistic meaning of fiqh, which was attached to it in the early ages which defined it as “the branch of science that studied the conformity of one's belief, morality and behaviors to the norms”. In this context, fiqh is particularly relevant in terms of man's connection to knowing (maʿrifah) Allah and serving (ʿubūdiyyah) Him, which constitute his existential purpose. Within this network of relations, fiqh and religion, the latter constituting a superstructure encompassing the former, are positioned as the means to accomplish these goals.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Holistic Fiqh, Ma'rifah, ʿUbūdiyyah, Human, Purpose of Human

Küllî Fıkıh Tasavvuru ve Fıkıh, Ma'rifet, Ubûdiyyet İlişkisi

Öz

Öz
Fıkhı insanın nihâî hedefini gerçekleştirmek üzere tasarlanmış bir araç olarak tasavvur etmeyi teklif eden bu çalışmada mezkur yaklaşımın tabi bir uzantısı olarak sözkonusu araç-amaç ilişkisine dikkat çekmek amaçlanmış, fıkıh ilminin varlık amacı, insanın varoluş amacı ekseninde ele alınmıştır. Makalede varlıktaki ortak gâye, gâyesel ilişkiler ve ortak nihâî amaç uğrunda varlığın örgütlenme tarzına dikkat çekilmiş ve fıkhın amaçlar hiyerarşisi içindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada “kişinin itikadi, ahlâkî ve davranışsal edimlerinin ölçüye uygunluğunu araştırma konusu yapan ilim dalı” olarak fıkhın erken devirlerdeki bu küllî anlamına vurgu yapılmış ve bu bağlamda fıkıh, özellikle insanın varlık amacı olarak marifet ve ubûdiyyetle gâyesel anlamdaki irtibatı bakımından konu edilmiştir. Sözü edilen ilişkiler ağı içinde fıkıh ve onu kuşatan üst yapı vasfıyla din, bu amaçları gerçekleştirmek için işlev gören araçlar olarak konumlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Küllî Fıkıh Tasavvuru, Ma'rifet, Ubûdiyyet, İnsan, Gâye

Kaynakça

• Abdülazîz Buhârî. Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü'l-esrâr an Usûli Fahrülislâm el-Pezdevî: Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. İstanbul: y.y.,1308.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzı’l-Kur’ani’l-Kerim. Kahire: Matbaatu Dârul Kütübil Mısriyye, 1364/1945.
• Abdülkāhir el-Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed Temimi. Usûli’d-dîn, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1981.
• Aclûnî, Ebü'l-Fida İsmail b. Muhammed. Keşfü'l-hafa ve müzilü'l-ilbas ammâ iştehere mine'l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs, Beyrut: Mektebetü’l-Kudsî, 1351.
• Afîfî, Ebu’l-A’lâ. Talîkâtü’l-Fusûsi’l-Hikem, Beyrut: Dâr-u Lübnan., ts.
• Akyıldız, Hüseyin. Freud’çu, “Liberal ve Marksist Kişilik Kuramlarının Türevi Olarak Toplum, İktisat ve Siyaset Teorileri”. Akdeniz İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 11, (2006), 1-23.
• Âmülî, Haydar. Câmiʿu’l-esrâr, Tahran: y.y., 1969.
• Nesefî, Azîzüddîn. Tasavvufta İnsan Meselesi: İnsân-ı Kâmil, trc. Mehmet Kanar. İstanbul: Dergah Yay., 1990.
• Bağla, Lusin, “Antonio Gramsci ve Aydınların Rolü Sorunu”, Birikim Dergisi, Sayı: 23.,(Ocak 1977), 84-92.
• Beyâzîzâde, Ahmed b. Hasen b. Sinânüddîn. “el-Usûlü’l-munîfe li’l-İmâm Ebî Hanîfe”, İmam Azam Ebu Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri. thk. ve çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Yay., 1992.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. Sahihü'l-İmam el-Buhari = Camiü’s-sahih. Kahire: el-Matbaatü'l-Hayriyye, 1887.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kenz-i Mahfî, İstanbul: Hacı Mustafa Efendi Matbaası, 1290.
• Bursevî. İsmail Hakkı. Rûhu’l-Mesnevî. İstanbul: y.y., 1287.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yay., 1997.
• Ceylan, Semih. “Ubûdiyyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/33-34. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Cürcânî, eş-Şerif Ali b. Muhammed. Mu’cemu’t-Ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Çapak, İbrahim. Gazzâli'nin Mantık Anlayışı. Ankara: Elis Yay., 2005.
• Çelikel, Bülent. “Gazâlî’nin dönemindeki ulemaya yönelttiği eleştiriler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 13/2 (2013), 117-138.
• Dewey, John. Demokrasi ve Eğitim. çev. M. Salih Otaran. İstanbul: Başarı Yay., 1996.
• Dewey, John. Deneyim ve Eğitim. çev. Sinan Akıllı. Ankara: ODTÜ Geliştirme Vakfı Yay., 2007.
• Douglas, J. D., The Myth of the Welfare State. New-Jersey: Transaction Publishers, 1989.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Amel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/16-20. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebu Dâvûd. 3 Cilt, Beyrut: 1988.
• Ebu Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Harisi Ebû Talib. Kûtü’l-kulûb. Kahire: el-Matbaatü'l-Meymeniyye, 1893.
• Fahri, Macit, İslâm Ahlak Teorileri. çev. M. İskenderoğlu - A. Arkan. İstanbul: 2004.
• Fahreddin er-Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Fahreddin er-Râzî, el-Muhassal=Muhassalu efkâri'l-mütekaddimîn ve'l-müteehhırîn mine'l-ulemâ. Kâhire: 1991.
• Fazlıoğlu, İhsan. Kendini bulmak. İstanbul: Papersense Yay., 2015.
• Frankl, Victor. Duyulmayan Anlam Çığlığı. çev. Selçuk Budak. Ankara: Öteki Yay., 1994.
• Fromm, Erick. Yeni Bir İnsan Yeni Bir Toplum. çev. Necla Arat. VII. Bsm., Say Yayınları, İstanbul, 1998, s. 42., 79-80.
• Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulumi'd-din. Kahire: Müessesetü'l-Halebi, 1967.
• Gazâlî Mişkâtü’l-envâr. nşr. Ebü’l-Alâ Afîfî. Kahire: 1964. Gazâlî. Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. “el-Munkız min’ed-dalâl”. Mecmûatu’r-Resâil el-İmam el-Gazâli. Beyrut: 1996.
• Gazâlî. Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. “Mi’râcu’s-sâlikîn”. Mecmûatu’r-Resâil el-İmam el-Gazâli. Beyrut: 1996.
• Gazâlî. Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. “Mişkâtül’-envâr”. Mecmûatu’r-Resâil el-İmam el-Gazâli. Beyrut: 1996.
• Gazâlî. el-Maksadü’l- esnâ fî şerh-i esmâillâhi’l- hüsnâ. Dımeşk: Dârussabâh, 1999.
• Gencer, Bedri. “Osmanlı İslâm Yorumu”. DoğuBatı Düşünce Dergisi, Sayı.54., (2010), 61-95.
• Gencer. “Gazâlî’nin Vizyonu ve İhyâ’nın Misyonu”. Dînî ve Felsefî Metinler – Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama Sempozyumu Bildiri Kitabı. İstanbul: 2002.
• Gökbulut, Süleyman. “Ebû’n-Necîb Ziyâüddîn Es-Sühreverdî ve Âdâbü’l-Mürîdîn Adlı Eseri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 28., (2008), 135-152.
• Gökbulut. “İlim tasniflerinde Tasavvufun yeri”, Tasavvuf 8/19 (2007 Temmuz-Aralık), 245-264.
• Görgün, Tahsin, “Ebu Hanîfe’nin fıkıh tanımı”. İmâm-ı A’zam Ebu Hanîfe ve Düşünce Sistemi –Sempozyum ve Tebliğ Müzakereleri-. Bursa: Kur’an Araştırmaları Vakfı (KURAV) Yay., 2005, 1/147-152.
• Gümüşhânevî, Ahmed Ziyaeddin Nakşibendi. Câmiü'l-usul fi’l- evliyâ ve envâihim ve evsâfihim. İstanbul: 1276.
• Harizmî, Ebû Abdullah el-Katib Muhammed b. Ahmed b. Yusuf. Mefatihü'l-ulum. nşr. İbrâhim el-Ebyârî. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1989.
• Horney, K. Çağımızın Tedirgin İnsanı. çev. Ayda Yörükan. İstanbul: Yüksel Matbaası, 1980.
• Hücvîrî, Ebü'l-Hasan Data Gencbahş Ali b. Osman b. Ali. Keşfü’l-mahcûb: Hakikat bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• İbnü’l Arabi, Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali. Tedbîrât-ı İlâhiyye. trc. ve şerh: Ahmet Avni Konuk. haz. Mustafa Tahralı. İstanbul: 1992.
• İbnül Arabî. Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali. Marifet ve Hikmet. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: 1997.
• İbnül Arabî. Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali. Fusûsu’l-hikem. thk. Ebu’l-Alâ Afîfî. Beyrut: 1980.
• İbnül Arabî. Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali. Fusûsu’l-Hikem. çev. Nuri Gençosman. İstanbul: MEB. Yay., 1992.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Şifâü's-sâil li-tehzibi'l-mesâil. thk. Muhammed b. Tavit Tancî. İstanbul: 1957.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrâhim Nasır - Abdurrahman Umeyre. Cidde: Mektebetu Ukaz, 1982.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. İ’lamu’l-muvakkıîn an rabbi’l-âlemin. Beyrut: Dârü’t-Türasi’l Arabî, 1998.
• İbn Kesîr, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. haz. Halil el-Meys. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü'I-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbrahim b. İsmail. Şerhu Ta’lîmi’l-müte’allim. Dımeşk: Dâru’n-Nu’mân, y.y., 2009.
• İbrâhim Hakkı Erzurumî. Ma‘rifetnâme. nşr. Yusuf Ziya Kırımî. İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, 1330.
• Karaman, Hayreddin, “Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/1-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kâşânî, Kemâleddin Abdürrezzâk b. Ebü’l-Ganâim Muhammed. Istılâhâtü's-sufiyye. thk. Muhammed Kemal İbrâhim Ca’fer. Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb, 1981.
• Kâşânî. Kemâleddin Abdürrezzâk b. Ebü’l-Ganâim Muhammed. Şerhu Fusûsi’l-Hikem. Mısır: Matbaat-u Mustafa el-Bâbî, 1966.
• Kayserî, Dâvûd. Matlau husûsi’l-kilem fî meânı Fusûsi’l-Hikem. İstanbul: Dâru’l-Hilâfeti’l Bâhire, 1299.
• Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed b. İbrahim el-Buhari. et-Taarruf: Doğuş devrinde tasavvuf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979.
• Koca, Ferhat. “İbadet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.19/248-252. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın. İstanbul: Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Vakfı yay., 2. Basım., 1994.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. er-Risâle: Kuşeyrî risalesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1981.
• Muhammed Pârsâ. Tevhide Giriş; Faslü’l-hitâb Tercümesi. trc. Ali Hüsrevoğlu. İstanbul: 1988.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Mir'atü'l-usûl şerh-i Mirkati'l-vüsûl. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1321.
• Molla Fenari, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed. Fusûlü'l-bedâyi' fî usûli'ş-şerâi’. İstanbul: Şeyh Yahyâ Efendi Matbaası, 1872.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Mir'atü'l-usul şerh-i Mirkati'l-vüsul. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1321.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim. 5 Cilt, Beyrut: ts.
• Râgıb el-İsfahani, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2009.
• Sadreddin eş-Şîrâzî. “Şerhu hadisi küntü kenzen mahfiyyen”. Mecmûatü’r resâil. Beyrut: 2001.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mes'ud b. Mahmûd Buhari Mahbubi. Şerhu’t-Tavzîh alâ Tenkîh: et-Tavzîh fî halli gavâmizı’t-Tenkih: Tenkihü’l-usûl. Kahire: el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1322.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Devletü’s-Selâcika ve bürûzü meşrû’in İslâmî li-mukavemeti’t -tegalguli’l-bâtınî ve’l-gazvi’s-salîbî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2007.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tusi. Lüma’: İslam tasavvufu: Tasavvufla ilgili sorular-cevaplar. çev. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk Yay., 1996.
• Sezer, Ali Osman. “Düşüncenin Serbestliği ve Düşünenin Özgürlüğü Bağlamında Akademinin Sorumluluğu”. Gelenekten Geleceğe Muhafazakar Düşünce Dergisi, 9/35., (2013 Ocak-Şubat-Mart). s. 267- 275.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İbâdet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Smith, Margaret. Gazâlî’nin Öncüsü el-Muhasibi. çev. Mesut Okumuş. Tasavvuf Dergisi. 3/9, (2002), 417-426.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin. el-Mukaddime fi’t-tasavvuf. thk. Asım İbrahim el-Keyyali. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebu Bekir. el-Hâvî li’l-fetâvî. Beyrut:Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, ts.
• Süyûtî. Celâleddîn Abdurrahman b. Ebu Bekir. ed-Dürerü’l-müntesire. nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Riyad: 1983.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. Cimâu'l-ilm. thk. Muhammed Ahmed Abdülazîz. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1984.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî. İrşâdü'l-fuhûl ilâ tahkîkı'l-hak min ilmi'l-usûl. Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, ts.
• Taftazânî, Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1989.
• Taftazânî. Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah et-Telvîh alâ keşfi hakâiki't-tenkîh. İstanbul: 1282.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafâ. Mifâhu’s-sa’âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû’âti’l- ’ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, Beyrut, 1985.
• Tehânevî, Muhammed b. A'la b. Ali el-Faruki el-Hanefi. Mevsûatu Keşşâfu ıstılahâti'l-fünûn. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî :el-Câmi’u’s-sahîh. 5 Cilt, Beyrut: ts.
• Uludağ, Süleyman. “Marifet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/54-56. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Wensinck, Arent Jean. el-Mu'cemü'l-müfehres li-elfazi'l-hadisi'n-nebevi. Leiden: Brill, 1936.
• Vehbe Zühaylî. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuh. Dımeşk: Dâru’l-fikr, y.y., 1985.
• Vural, Mehmet. Gazzâli Felsefesinde Bilgi ve Yöntem. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2004.
• Yayla, Atilla. Özgürlük Yolu -Hayek’in Sosyal Teorisi-. Ankara: y.y., 1993.
• Zerrûk, Ahmed. Kavâidu’t-tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Ilmiyye, 2002.
• Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed ez-Zebîdî, Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-Kāmûs, thk. Abdülazîz Matar. Kuveyt: Matbbatu Hukûmeti Kuveyt, 1994.