Ehl-i Sünnet Tesmiyesinin Mezhebi Tefsirlerdeki İzdüşümleri

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 873 - 898, 30.06.2020

Güven Ağırkaya

Öz

Farklılık, hayat için fıtrî bir zorunluluk gibidir. Bu sebeple harekete, devinime ve farklılığa açık olmayan birçok şey paslanmaya, çürümeye ve ölmeye mahkûmdur. Aynı durum düşünce dünyası için de geçerlidir. Farklılıklar birer zenginlik olmakla beraber vakıada her zaman böyle olmamış ve kimi zaman tahammül sınırlarını zorlayan, ötekine hayat hakkı tanımayan veya kendisinden olmayanı dışlayan reaksiyonlar da gösterebilmiştir. Birer düşünce okulu sayılabilecek mezhepler de insanın inanç dünyasına dair yaptığı farklı okumalardır. Dinin temel esasları ihlal edilmediği sürece bu farklı okumalar hiçbir zaman din dairesinin dışından sayılmamıştır. Ancak düşünce okullarının farklılıkları, bir zenginlik olma boyutunu aşıp taassuba dönüştüğünde artık bu oluşumlar için kültürel bir zenginlikten bahsetmek zordur. Zira kültürel zenginlik taassupla beraber bir sindirme, ötekileştirme, tahkir etme ve yıkma boyutuna taşınmıştır. Bu anlamda ekollerin birbirlerine karşı gösterdikleri tahammülsüzlük örneklerini literatürlerde görmek mümkündür. Bu örneklerin rastlandığı alanlardan biri de tefsir literatürüdür. Bu araştırmada mezhep ağırlıklı tefsirlerde “ehl-i sünnet” tesmiyesinin izdüşümleri mütalaa edilecektir. Mezkûr tesmiyenin cazibesinden mütevellid her ekolün onu sahiplendiği müsellemdir. Araştırmada bu tesmiyenin farklı ekollere mensup müfessirler tarafından nasıl algılandığı, yerine hangi kavramların tercih edildiği ve teşekküllerin bu isimle maruf ekole olan yaklaşımları verilmeye çalışılacaktır. Böylece bir isimlendirme örneğinde yapılan okumalarla, ideolojik pencerelerden değil aynı düzlemde değerlendirildiğinde ekollerin mezhep kurgularının, belli olay veya şahıslar üzerine yoğunlaşan din anlayışlarının İslam toplumu için ifade ettiği anlam mütalaa edilmiş olacaktır. Ancak araştırmanın çerçevesi Mu‘tezile, Şîa ve ilk selefleri Hâricîler olan İbâzî tefsir örnekleriyle sınırlı tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mezhep, Ehl-i sünnet, Mezhebî tefsir, Taassup

Kaynakça

• Ağırkaya, Güven. “Hâricî ve İbâzî Tefsire Dair Bir Literatür Denemesi”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (31 Aralık 2019): 1299-1334.
• Âl-i Usfûr, Hüseyin b. Muhammed. el-Mehâsinu’n-nefsâniyye fi ecvibeti’l-mesâili’l-Horâsâniyye. Dâru’l-Levâmi‘ li’t-Tahkik ve’n-Neşr, 2018.
• Âmilî, Cafer Murtaza. Ali ve’l-Havâric. Beyrut: el-Merkezü’l-İslamî ve’d-Dirasat, 2006.
• Âmilî, Ebu’l-Hasen b. Muhammed b. Tâhir en-Nebâtî el-Fetûnî el-. Mukaddimetu tefsiri’l-burhân: Mir’âtu’l-envâr ve mişkâtu’l-esrâr. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lamî li’l-Matbûât, 2006.
• Ateş, Süleyman. “İmamiyye Şiasının Tefsir Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975): 147-172.
• A‘veşt, Bukeyr b. Said. Kutbu’l-eimme el-allâme Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş: Hayatuh, âsâruhu’l-fikriyye ve cihaduh. Umman: Mektebetü’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 1989.
• Ayyâşî, Ebü’n-Nasr Muhammed b. Mes‘ud b. Ayyâş b. es-Selemî el. Tefsiru’l-Ayyâşî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lamî li’l-Matbûât, 1991.
• Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ. Mu‘cemü a‘lâmi’l-İbâziyye mine’l-karni’l-evvel el-hicrî ila’l-asri’l-hâdır. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2000.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed el-. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2008.
• Behhâz, İbrâhim b. Bukeyr - Sâlimî, Abdurrahman b. Süleyman es- - Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ. Mu‘cemü’l-mustalahâti’l-İbâziyye. 2 Cilt. Saltanatu Umman: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, 2001.
• Cehlân, Addûn b. Nâsır. el-Fikru’s-siyasî inde’l-İbâziyye min hileli ârâi’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş. Gerdaye: Cem‘iyyetu’t-Turâs, 1990.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-islamiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2009.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Himyânu’z-zâd ilâ dâri’l-me‘âd. 1-15=21 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1980.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Teysîru’t-tefsîr. Thk. İbrâhim b. Muhammed Talay. Maskat: Vizâretu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2004.
• Feyz-i Kâşânî, Molla Muhsin Muhammed b. Murtaza. Kitabu’s-sâfî fi tefsiri’l-Kur’an. Thk. Seyyid Muhsin Hüseynî el-Emînî. 7 Cilt. İran: Dârü’l-Kütübi’l-İslamiyye, 1998.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınlar, 1983.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed el-. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gaysî, Said b. Nâsır el-. Îzâhu’t-Tevhîd bi-Nûri’t-Tevhîd. Thk. Muhammed b. Mûsâ Bâbâammî - ve Mustafa b. Muhammed Şerîfî. 3 Cilt. 1996.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. Thk. Mehdi el-Mahzûmî - ve İbrâhim es-Samurâî. 8 Cilt. Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, t.y.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endülüsî ez-Zâhirî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ahvâi ve’n-nihal. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• İbn Manzûr, Muhammed bin Mükerrem bin Ali Ebü’l-Fadl Cemâleddin. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbnü’l-Müneyyir, Ebü’l-Abbâs Nâsırüddîn Ahmed b. Muhammed b. Mansûr. el-İntisâf fi mâ tedemmenehü’l-Keşşâf (el-Keşşâf’ın hamişinde). 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdi’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî el-.“Fadlü’l-İ‘tizâl ve tabakatü’l-Mu‘tezile ve mübâyenetuhum li sâiri’l-muhâlifîn”. Fadlü’l-İ‘tizâl ve tabakatü’l-Mu‘tezile. Fuad Seyyid. Tunus: ed-Dârü’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 1974.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdî’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî el-. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. Thk. Abdülkerîm Osman. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 2010.
• Karadaş, Cağfer. “Mu‘tezile Kelam Okulunun Oluşum ve Gelişim Süreci”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 3/3 (2003): 7-26.
• Kummî, Ali b. İbrahim el-. Tefsîru’l-Kummî. 3 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Mehdî, 2014.
• Meşhedî, Muhammed b. Muhammed Rıza el-Kummî el-. Meşhedî. Kenzu’d-dekâik ve bahru’l-garâib. 14 Cilt. Tahran: Müessesetu Şemsi’d-Duha, 1967.
• Muallim, Muhsin el-. en-Nasb ve’n-nevâsıb. Beyrut: Daru’l-Hâdî, 1997.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâdiyye: Mezheb İslamî Mu‘tedil. Umman: Mektebetü’l-İfta, t.y.
• Nefûsî, Ebu Hafs Amrus b. Feth el-. Usûlü’d-deynûneti’s-sâfiye. Thk. Hâc Ahmed b. Hamu Karrûm. Maskat: Vizâretu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 1999.
• Öz, Mustafa. “Nâsıbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 393-394. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öz, Mustafa. “Şîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 111-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özek, Ali. “el-Keşşâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an ve Aşırı Yorum. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ın Mu‘tezilî Yorumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Öztürk, Mustafa. “Mu‘tezile ve Tefsir”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 3/3 (K 2003): 83-108.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i sünnet & Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015. Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, Mehmet Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44: 235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Talay, İbrâhim b. Muhammed. el-İbâziyye leysû mine’l-Havâric. Gerdaye, 1996.
• Ticânî, Muhammed es-Semavî et-. eş-Şîatu hum ehlu’s-Sünneh. Londra: Müessesetü’l-Fecr, t.y.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Üzüm, İlyas. “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 526-532. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Üzüm, İlyas. “Şîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 116-120. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Zebîdî, Muhammed b. Abdirrezzak el-Hüseynî Ebü’l-Feyz Murtaza ez-. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Dâru’l-Hidâye, t.y.
• Zehebî, Muhammed Seyyid Hüseyin ez-. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü Vehbe, t.y.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed ez-. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1987.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed ez-. Keşşâf Tefsiri. Ed. Murat Sülün. Trc. Ahmet Alim vd. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.