HAK DİNİ KUR’AN DİLİ TEFSİRİNDE MANTIK İLMİNİN YORUMA KATKISI

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 48 - 69, 30.06.2021

Servet Demirbaş

https://doi.org/10.17859/pauifd.917834

Öz

Bu makale, Osmanlı eğitim sistemi içinde köklü medrese eğitiminin yanında kendi şahsî çabalarıyla çok yönlü bir alim olarak yetişen, siyasî ve ilmî açıdan temsil yönü güçlü bir müfessir olan Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın (öl. 1942) Hak Dini Kur’an Dili isimli Türkçe tefsirinde klasik mantık ilminin tefsir ilmine katkılarını ve yoruma etkisini araştırmaktadır. Kur’an’ı anlama faaliyetlerinin bütününü ifade eden tefsir, aklî ve naklî ilimlerin bir arada kolektif bir şekilde işbirliğiyle yürütülen bir ilim olduğu için birçok ilmî disiplinden yararlanır. Tercümeler yoluyla İslam ilim ve kültür medeniyetinde kendine yer edinen mantık ilmi, ilk dönemlerde savunmacı bir takım tepkilerle reddedilse de zaman içerisinde varlığını kabul ettirerek dil bilimleri, fıkıh ve kelam gibi ilmî disiplinlerin yararlandığı ilimlerden bir olmayı başarmıştır. Mantık ilminden istifade eden ilim dallarından biri de tefsirdir. Özellikle dirayet ağırlıklı tefsirlerin bir kısmında zaman zaman mantıkî kavramların ve yorumların yansımaları müşahede edilmektedir. Hak Dini Kur’an Dili’de mantıkî yorumlar açısından zengin bir içeriğe sahiptir. Bu tefsirdeki mantıkî yorumların bilinmesi tefsirin daha iyi anlaşılmasına katkı sunacağı gibi tefsirin ilmî kaynaklarının tespitine de yardımcı olacaktır. Sınırlı sayıda incelediğimiz ayetlerde tefsire farklı bir mahiyet ve zenginlik kazandıran mantıkî yorumlar, bu konuda Hak Dini Kur’an Dili tefsirini anlamaya da ışık tutacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mantık, Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Yorum

The Contribution of Logic Science to Exegesis with Special Reference to the Tafsīr Work Hak Dini Kur’an Dili

Öz

This study aims to investigate the contribution of the science of classical logic to the science of tafsīr and its effect on exegesis with special reference to the tafsīr work Hak Dini Kur’an Dili written by Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, (d. 1942) who was educated in the basic Ottoman educational institution (madrasah) and was also a religious scholar of the broad culture and mufassir. The science of tafsīr, which covers the whole activities of understanding the Qur’ān, makes use of many scientific disciplines, because it continues its function with the cooperation of the intellectual and report-based sciences. In this context, one of the branches of science that the tafsīr makes use of is the science of logic. The science of logic, which gained a place in Islamic science and cultural civilization through translations, was rejected with some defensive reactions in the first periods, but over time it became accepted as an important science. Thus, he succeeded in becoming one of the sciences that scientific disciplines such as linguistics, fiqh and kalām benefited from. Particularly, some of the diraya-based tafsīr works used logical concepts and interpretations to their interpretations from time to time. Hak Dini Kur’an Dili also has a rich content in terms of logical comments. In this study we have focused on a limited number of verses and tried to shed light on verses, by examining the logical interpretations that give the exegesis of the Qur’ān a different perspective.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Mantiq (science of logic), MMantiq (science of logic), Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, exegesis

Kaynakça

• Âlûsî, Ebu’l-Fazl Şihâbuddîn es-Seyyid Mahmûd. Rûhu’l-me’ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Bekiroğlu, Harun. “Mantığın Bir Tefsir Yöntemi Olarak Kullanılması: Muhammed Hâdimî’nin Enfâl Sûresinin 23. Âyetinin Tefsiri” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27 (2015/1) 51-81.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973. Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/281-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2011. Bolay, Süleyman Hayri. “Bir Filozof Müfessir M. Hamdi Yazır” Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Sempozyumu, 4-6 Eylül 1991. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 125-139.
• Büyüker, Kamil. Büyük Kur’an Mütefekkiri Elmalılı M. Hamdi Yazır. “Elmalılı Hamdi Yazır Bibliyografyası”. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları-1328 1. Baskı, 2017.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Akılının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar. İstanbul: İsam Yayınları, 2009.
• Dihlevî, Ahmed b. Abdurrahîm Şah Veliyyullah. el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr. Dımışk: Dâru’t-Teâvunî fî’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2008.
• Ebüssuud, Muhammed b. Muhammed el-İmadî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kur’ân-i’l-Kerîm, 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mushaf Kahire, ts.
• Fenârî, Şemsüddîn Muhammed b. Hamza. Aynu’l-a‘yân tefsîru sûreti’l-fâtiha. İstanbul: b.y. , 1326.
• Gazzalî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Kıstâsu’l-müstakîm. Dımışk: Matbaatu’l-İlmiyye, 1993.
• Görgün, Tahsin. İlahi Sözün Gücü Varlık ve Bilgi Kaynağı Olarak Kur’an. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2013.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrir ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed’Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. et-Takrîb li haddi’l-mantıki ve’l-medhali ileyhâ bi’l-elfâzi’l-âmmiyyeti ve’l-emsileti’l-fıkhıyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kâfiyeci, Ebû Abdillâh Muhammed b. Süleyman. Kitâbü’t-teysîr fî kavâidi ilmi’t-tefsîr. haz. İsmail Cerrahoğlu, Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
• Keklik, Nihat. İslam Mantık Tarihi, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1969.
• Nîsâbûrî, Nizameddîn el-Hasan b. Muhammed b. Hüseyin. Tefsîru garâibi’l-Kur’ân ve reğâibi’l-furkân. thk. eş-Şeyh Zekeriyya Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996.
• Palul Janet-Gabriel Seailles, Metâlib ve Mezâhib Metafizik ve İlahiyat. çev. Elmalılı M. Hamdi Yazır, İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1978.
• Râgıb el-Isfahânî, Ebu’l-Kâsım. Mukaddimetu câmi‘i’t-tefâsîr. thk. Ahmed Hasan Ferhat, Kuveyt: Dâru’d-Da’ve, 1984-1405.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 11 Cilt. Beyrut: Dârı İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1413/1997.
• Seber, Abdulkerim. “Mantık İlminin Kur’an’ı Anlamadaki Önemi ve Klasik Tefsirlerdeki Tezahürü”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi/27 (Aralık 2012) 109-126.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emin. Advâu’l-beyân fî îdâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1995.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tancî, Muhammed b. Tâvîd. “Gazzâli’ye Göre Kur’ân’ın Tefsiri”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, (1962). 9-18.
• Tûfî, Süleyman b. Abdülkavî, b. Abdülkerîm es-Sarsarî. el-İksîr fi ilmi’t-tefsîr, thk. Abdülkadir Hüseyn, Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Elmalılı Muhammed Hamdi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/57-62. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Zerkeşî, Burhânuddîn Muhammed. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahîm. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Turâs, ts.