İbn Atıyye’nin Nüzûl Sebebi Rivayetlerini Yorumlama Yöntemi ve Tenkidi

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 297 - 322, 30.06.2022

M. Cihad Bakkal

https://doi.org/10.17859/pauifd.1103127

Öz

İbn Atıyye’nin el-Muharrarü’l-Vecîz adlı eseri tefsir tarihinin önemli kilometre taşlarından biridir. Bu eser, tefsirde zirve metin olarak kabul gören Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ile sıkça mukayese edilmiş ve bazı açılardan el-Keşşâf’tan daha üstün bir tefsir olduğu ileri sürülmüştür. Tefsirinde çok sayıda nüzûl sebebi rivayetine yer veren İbn Atıyye bu rivayetleri sadece nakletmekle yetinmemiş, zaman zaman rivayetleri tahlil edip değerlendirmeler yapmış, gerekli gördüğü bazı yerlerde ise rivayetlere yönelik tenkitler sunmuştur. Bu çalışmanın amacı, nüzûl sebebi rivayetlerine yönelik tahlil ve tenkitlerinden hareketle İbn Atıyye’nin hem dirayetinin boyutlarını gözler önüne sermek hem de tefsir tarihindeki yerini tespit etmektir. Araştırmanın nihayetinde tespit edebildiğimiz kadarıyla İbn Atıyye’nin tahlil ve tenkitlerinin büyük bir kısmının son derece özgün olduğu ve kendisinden sonraki müfessirler üzerinde önemli tesirler bıraktığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İbn Atıyye, el-Muharrarü’l-Vecîz, Esbâb-ı nüzûl, Tenkit

Kaynakça

• Ablay, Rıfat. İbn Atiyye Tefsirinde Kıraat Olgusu. Diyarbakır: Dicle ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu’l-me’ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâŝi’l-Arabî, ts.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Mûsâ Bedrüddîn. ‘Umdetü’l-kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâŝi’l-Arabî, ts.
• Bakkal, Mustafa Cihad. Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Eserinde Esbâb-ı Nüzûl. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Begavî, el-Hüseyin b. Mesûd el-Ferrâ. Me‘âlimu’t-tenzîl. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Tayyibe li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1. Basım, 1989.
• Birışık, Abdulhamit. “İbn Atıyye el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/338-340. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• Ednevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1. Basım, 1997.
• Erdem, İdris. İbn ‘Atiyye’nin “el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz” Adlı Eserinin Dil Özellikleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Fârisî, Ebû Ali. el-Hucce li’l-Kurrâ’i’s-Seb‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1993.
• Fayda, Mustafa. “Bedrü’l-Mev‘id”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/335. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyad. Meʿâni’l-Ḳurʾân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1983.
• İbn Akîle, el-Mekkî. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ulûmi’l-Kur’ân. 10 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Câmiatü’ş-Şârika, 1. Basım, 2006.
• İbn Aşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Daru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. 6 Cilt. Beyrut : Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Basım., 2016.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. 10 Cilt. Mekke-Riyad: Mektebetü Nizâr, 1997.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-‘Ucâb fî Beyâni’l-Esbâb. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2002.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnavut. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbüddîn. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 2. Basım, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. el-Fetâva’l-kübrâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1987.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. 9 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-İslâmî, 3. Basım, 1983.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî li-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1323.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Ḳurʾân. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2006.
• Kutlu, Enise. İbn Atiyye’nin el-Muharrerü’l-Veciz Adlı Eserinde Kur’an İlimlerine Yaklaşımı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Zülhuleyfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/561-563. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. nşr. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mukâtil b.Süleymân, Ebü’l-Hasen. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2. Basım, 2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. Riyad: Dâru Taybe, 1. Basım, 2006.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2001.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. et-Tefsîru’l-kebîr (Mefâtîhü’l-gayb). 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1981.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr). 12 Cilt. Mısır: Dâru’l-Menâr, 3. Basım, 1947.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâŝi’l-Arabî, 1. Basım, 2002.
• Sarıçam, İbrahim. “Hamrâülesed Gazvesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/498-499. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Semerkandî, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm Ebü’l-Leys. Bahru’l-’ulûm (Tefsîru’s-Semerkandî). 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-Kadîr el-Câmi’ Beyne Fenneyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye min ‘İlmi’t-Tefsîr. 5 Cilt. Suudi Arabistan: Vizâratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd, 2010.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyiʾl-Kurʾân. Mısır: Dâru Hicr, 2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’l-kebîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1996.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1991.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2005.
• Zemahşerî, Cârullah Ebû’l-Kâsım Muhammed Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâ’iki gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1. Basım, 1998.
• Zerkeşî, Muhammed b. Abdullah b. Burhân. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs, 3. Basım, 1984.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 3. Basım, 2005.