Memlükler Dönemi (1250-1517) Şairleri

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 782 - 807, 31.12.2022

Ramazan Önal

https://doi.org/10.17859/pauifd.1174068

Öz

Bu araştırmada 1250-1517 yılları arasında İslam coğrafyasının önemli merkezlerinde hüküm süren Memlükler dönemi şairleri ele alınmıştır. Yaklaşık üç asır süren Memlük dönemi saltanatı, İslam peygamberi Hz. Muhammed (SAV) döneminden günümüze kadar İslam kültür mirasının gelişimi açısından en önemli tarihi dönüm noktalarından biri olarak kabul edilmektedir. Memlükler dönemi, genel itibarıyla İslâmî ilimlerin tamamında önemli gelişmelerin yaşandığı İslam bilim ve sanat tarihinin en parlak dönemlerinden birisi olmuştur. Özel olarak ise dil, şiir ve edebiyat gibi alanlarında pek çok önemli eser Memlük döneminde insanlığa kazandırılmıştır. Bu dönem, ilmi ve edebi alanlarda kitap yazım çalışmalarının en yoğun olduğu dönemlerden biridir. Aynı zamanda edebi sanatların ve şiir türlerinin yüksek seviyelere ulaştığı, medih, gazel, hiciv, tenkit ve hamaset şiirlerinin çeşitleri bütün zenginlikleriyle kullanıldığı ve şairlerin sultanları olarak kabul edilen birçok ustanın yetiştiği bir dönemdir. Ayrıca bu dönemde ilimle uğraşan hemen herkes kısmen de olsa şiir ve edebiyatla da ilgilenmişlerdir. Bu nedenle çalışmada, bütün şiir yazanlar değil özellikle daha çok belirgin şair kimliğiyle öne çıkanların hayat hikâyeleri ele alınmıştır. Bildiğimiz kadarıyla ülkemizde bir bütün olarak Memlük dönemi şairleriyle ilgili bağımsız bir çalışma şu ana kadar yapılmamıştır. Bu nedenle bu araştırmada Memlükler döneminde Memlük devletinin hâkim olduğu coğrafyada yaşamış ve bir şekilde Memlük devletiyle irtibat sağlamış olan şairlerin kısaca hayat hikâyeleri, eserleri ve öne çıkan yönleri incelenerek bu alandaki literatürde var olan boşluğun kapanmasına katkıda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Memlükler, Edebi Eserler, Şiir, Şairler

Kaynakça

• Aybakan, Bilal. “İbnü’l-Vekîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/237, 238.İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Dâvûdhân, Fevziyye Abbâs. es-Sûretü’l-edebiyye fî funûni’ş-şi’r fi’l-asri’l-Memlûkî. Medine: Câmiatu Ümm’l-Kurâ, 1409/1989.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âssârü’l-musannifîn. İstanbul: 1955.
• Bâşâ, Ömer Musa. Târîhu’l-edebi’l-Arâbî (el-Asri’l-Memlûkî). Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 2004.
• el-Belevî, Ebü'l-Bekā Alemüddîn Hâlid b. Îsâ b. Ahmed (ö. 780/1378 [?]). Tâcu’l-mefrik. (eş-Şâmile), 57.
• Değirmençay, Veyis. “Sultan Veled), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/521-522. İstanbul:, TDV Yayınları, 2009.
• el-Eyyûbî, Yasin. Âfâku’ş-ş’r fi’l-asri’l-Memlûkî. Lübnan: Cerrus Pres, 1415/1995.
• Gündüz, İrfan. “Bekrî, Ebü’l-Hasan es-Sıddîkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/366. İstanbul: TDV Yayınları,1992.
• Heyet. Hızânetü’t-turâs-Fehresü Mahtûtât, (Merkezu Melîk Faysal),
• Heyet. Mûcezu Dâireti’l-maârifi’l-İslâmiyye (Merkezü’ş-Şârika, 1998),
• el-Hillî, Ebü’l-Mehâsin (Ebü’l-Fazl, Ebü’l-Berekât) Safiyyüddîn Abdülazîz b. Serâyâ b. Alî el-Hillî et-Tâî (ö. 749/1348). Dîvânu Safiyüddîn el-Hıllî. Thk. Kerem el-Büstânî. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-Cezerî (ö. 833/1429). Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. nşr. Gotthelf Bergstraesser. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1351/1932.
• İbnü’l-Gazzî, Şemsüddîn Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Abdurrahmân b. el-Gazzî, (ö. 1167/1753). Dîvânu’l-İslâm, Thk, Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî (ö. 852/1449). ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’s-sâmine. Haydarabad: Meclisu Dâireti’l-maârifi’l-Osmaniyye, 1972.
• İbn Hicce el-Hamevî. Ebü’l-Mehâsin Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Abdillâh. (ö. 837/1434), Hizânetü’l-edeb ve gâyetü’l-ereb. Thk. Usâm Şakyû. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 2004.
• İbn Fazlullah el-Ömerî. Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahya (ö. 749/1349). Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. Abu Dabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 1423.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî İbnü’l-İmâd. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmud el-Arnavut. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî (ö. 774/1373). el-Bidâye ve’n-Nihâye. Dâru’l-Fikr, 1986.
• Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdullah Alaeddin b. Melîk el-Hamâvî ed-Dımaşkî el-Fekkaî el-Hanefî şeklindedir, DÎvânu’n-nefehati’l-edebiyye mine’z-zehrâti’l-Hamevyye, thk. İsrâ Ahmed Fevzi (Halep: 2008), 143.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî (ö. 874/1470). en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. Mısır: Dâru’l-Kütüb, ts.
• el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-Vâfî. Hey’etü’l-Mısriyye, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî (ö. 728/1328). Mecmûu’l-fetâvâ. Thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Suudi Arabistan: Mecmeu’l-Melik Fehd, 1416/1995.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbn Hicce”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/65-66. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kâtip Çelebi. Keşfu’z-zunûn an esmâi’l-kütübi ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Kaya, Mahmut. “Bûsîrî Muhammed b. Saîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/468-470. İstanbul: TDV yayınları, 1992.
• Kılıç, Hulusi. “İbşîhî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kılıçlı, Mustafa. “el-Hillî, Safiyyüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/41-44. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• el-Kütübî, Ebû Abdillâh Salâhuddîn Muhammed b. Şâkir b. Ahmed el-Kütübî ed-Dârânî ed-Dımaşkī (ö. 764/1363). Fevâtü’l-vefeyât, Thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1974.
• el-Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed (ö. 845/1442). el-Mukaffâ’l-kebîr. Thk. Muhammed el-Ya’lâvî. İkinci Basım. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 2006.
• el-Mekkî, Muhammed b. Abdullah b. Hamid en-Necdî (ö. 1295/1878). es-Sühubü’l-vâbile alâ derâihi’l-Henâbile. thk. Bekr b. Abdullah ve Abdurrahman b. Süleyman. Beyrut: Müessesetü’R-Risâle, 1996.
• el-Mevsılî, Kemâlüddîn Ebü’l-Berekât el-Mübârek b. eş-Şiâr (ö. 654/). Ukûdü’l-cümân fî şuarâi’z-zemân. thk Kâmil Süleyman. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
• Necmeddin el-Gazzî, Ebü’l-Mekârim (Ebü’s-Suûd, Ebü’l-Mehâsin) Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Âmirî el-Gazzî ed-Dımaşkī (ö. 1061/1651). el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. Thk. Halil el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• en-Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Ömer en-Nuaymî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî (ö. 927/1521). ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris. Thk. İbrahim Şemsüddin. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Özaydın, Abdülkerim. “Aynicâlût). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/275-276. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hamdullah el-Müstevfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/454-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özel, Ahmet. “Bâûniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/212-213. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• es-SâbûnÎ, Ahmed İbrahim. Târîhu Hamâ. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2014.
• es-Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh (ö. 764/1363). el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut ve Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1420/2000.
• Aʿyânü’l-ʿaṣr ve aʿvânü’n-naṣr. Thk. Ali Ebû Zeyd ve diğerleri. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-muâsır, 1998.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-Sehâvî (ö. 902/1497). ed-Dav’ü’l-lâmiʿ li- ehli’l-karni’t-tâsiʿ. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, ts.
• es-Sekkâf, Ulvî b. Abdülkadir. Kırâe fî Bürdeti’l-Bûsîrî ve şi’rih. eş-Şâmile. 1428.
• es-Seyyid, Fuâd Sâlih. Mu‘cemu’l-lezîne nüsibû ilâ ümmehâtihim. Beyrut: Şirketü’l-âlemiyye, 1996.
• es-Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî (ö. 771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. Thk. Mahmûd Muhammed et-Tanahî. Dâru Hecer, 1413.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî, eş-Şâfiî. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Lübnan: el-Mektebtü’l-Asriyye, ts.
• Ḥüsnü’l-muḥâḍara. Thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967.
• Naẓmü’l-ʿiḳyân fî aʿyâni’l-aʿyân. Thk. Philip Hitti. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• eş-Şâbu’z-Zarîf, İbnü’l-Afîf Şemsüddîn Muhammed b. Süleyman b. Ali b. Abdullah et-Tilimsânî Dîvânu’ş-Şabu’z-Zarîf, Thk. Şâkir Hâdî. Necef: Matbaatu’n-Necef, 1967.
• Şebber, Cevâd. Edebü’t-tâf. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ, 1988.
• Tantâvî, Muhammed. Neşʾetü’n-naḥv ve târÎḫu eşheru’n-nuḥât. Thk. Ebû Muhammed Abdurrahman, Mektebetü İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 2005.
• Tural, Hüseyin. “İbn Nübâte el-Mısrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/233-234. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• https://www.shatharat.net/vb/showthread.php?t=9862 (Erişim: 06/05/2022).
• https://ar.wikipedia.org/wiki/أبو_الحسين_ابن_الجزار(Erişim: 07/05/2022).
• https://web.archive.org/web/20150511223557/http://www.al-shia.org/html/ara/books/lib-rejal/mashaher_shoaara2/321.htm. erişim: 09.06.2022.
• https://ar.wikipedia.org/wiki/ابن سودون (Erişim tarihi: 20/05/2022).
• https://poetsgate.com/poet.php?pt=3377-Erişim tarihi: 12,052022.
• Yusuf b. İlyân b. Musa Serkîs. Mu’cemu Matbûâti’l-Arabiyye. Mısır: Matbaatu Serkîs, 1928.
• Zehebî. Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkī, ez-Zehebî (ö. 748/1348). el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber, Thk. Ebû Hâcer Muhammed (Beyrut: Dâru’l-Kütüb’l-İlmiyye, ts.),
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-Ziriklî ed-Dımaşkī (öl. 1893-1976). el-Aʿlâm. 15. Basım. Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.