XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Zorunlu İskân Siyasetine Direnen Aşiretlerin Yol Açtığı Karışıklıklar: Erzurum Eyaleti Örneği

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 1 - 17, 30.06.2023

Mehmet Kazdal

https://doi.org/10.17859/pauifd.1203879

Öz

İskân kavramı, “sürekli oturmak üzere bir kimseyi bir yere yerleştirmek, yurt edindirmek, boş bir yeri meskûn hale getirmek” anlamlarına gelmektedir. İskân meselesinin tarihi süreç içerisinde bazen muhacirlere toprak bulmak bazen de devletin, egemenliği altındaki tebaasını zorunlu olarak farklı bölgelere yerleştirmesi şeklinde ortaya çıktığı görülmektedir. II. Viyana Seferi sonrası Osmanlı Devleti’nin Avrupa cephesinde yaptığı savaşlar Anadolu’da devlet otoritesinin yeterince hissettirilememesi sonucunu ortaya çıkarmıştı. Bu durum aynı zamanda Anadolu’daki konargöçer aşiretlerin birçok asayiş problemine ve devletin egemenliğinin simgesi olan vergileri toplayamamasına neden olmuştu. Neticede devletin hem idarî hem de malî açıdan sıkıntıya düşmesi yeni kararlar almasını gerektirmişti. Osmanlı Devleti yaşanan problemleri çözmek üzere asi olarak gördüğü konargöçer aşiretlerin bir kısmını zorunlu iskâna tabi tutma kararı almıştır. İskâna tabi tutulan grupların bir kısmının yerlerin terk ettiği veya gitmediği ilgili dönem belgelerinden anlaşılmaktadır. Çalışmamız yerlerini terk eden mezkûr grupların Osmanlı’nın coğrafyasının doğusundaki stratejik merkezlerinden sayılan Erzurum ve çevresinde çıkardığı karışıklıklar ve devletin aldığı önlemleri konu edinmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Osmanlı Devleti, Erzurum Eyaleti, Aşiret Grupları, Zorunlu İskân

Kaynakça

• KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri BOA. A.{DVNS. MHM. d, 110, 111, 127, 130, 134, 136.
• BOA. AE. SMHD. I. 177/13780.
• BOA. AE. SAMD. III 80/8072, 92/9176.
• Kaynak ve Araştırma Eserleri Ahmet Refik. Anadolu’da Türk Aşiretleri (966-1200). İstanbul: Devlet Matbaası, 1930.
• Altunbay, Mustafa. “Klasik Dönemde Osmanlıda Madencilik”. Türkler Ansiklopedisi. 10/791-801. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2003.
• Baş, Yaşar. “Ki̇ğı Demi̇r Madeni̇ ve Humbarahanesi̇”. Turkish Studies 6/4 (Fall 2011), 409-430.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya. Fütûhu’l-Büldân (Ülkelerin Fethi). çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Bilge, Sadık Müfit. “15. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Kadar Osmanlı Topraklarından Güney Kafkasya’ya Kervan Ticareti (Yollar, Kervanlar, Tüccarlar, Mallar, Gümrükler)”. Doğu Ve Batı Türklüğünün Ortak Tarihî Devirleri ve Münasebetleri (ed. Alaattin Aköz vd.). 2/159-198. Konya: Selçuk Üniversitesi Osmanlı Tarihi ve Medeniyeti Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2018.
• Çelikdemir, Murat. Osmanlı Döneminde Aşiretlerin Rakka`ya İskanı (1690-1840). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Ekin, Ümit. “Klasik Dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda Karayolu Ulaşımını ve Nakliyatı Etkileyen Faktörler (1500-1800)”. Belleten 81/291 (Ağustos 2017), 387-418.
• Genç, Mehmet. “İltizam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/154-158. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Genç, Mehmet. “Mâlikâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/516-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Genç, Mehmet. “Mukataa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/129-132. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Genç, Mehmet. Osmanlı Devleti’nde Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2000.
• Gümüş, Nebi. “Tiflis’te İkinci Osmanlı Hâkimiyeti ve 18. Yüzyıl Osmanlı-Gürcü İlişkileri”. 16. Türk Tarih Kongresi. 4/915-943. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Halaçoğlu, Yusuf. XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 6. bs., 2020.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlılar (Medeniyet Tarihi)”. 33/502-505. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri Ile Erzurum Tarihi. İstanbul: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınları, 1960.
• Küçük, Cevdet. “Erzurum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/321-329. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Hatt-ı Hümâyun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/485-488. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Örenç, Ali Fuat. “Mutasarrıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/377-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Özcan, Abdulkadir. “Kapıcı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/345-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özkaya, Yücel. “Mütesellim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/203-204. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öztürk, Mustafa. “Osmanlı Devleti̇nde Hayvancılığın İkti̇sadi̇ Boyutu”. Bellek Dergisi 1/1 (Aralık 2019), 28-44.
• Özvar, Erol. “Voyvoda”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/129-131. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Pamuk, Bilgehan. “İpekyolu Ticareti ve Erzurum”. Tarih İncelemeleri Dergisi 22/2 (01 Aralık 2007), 125-143.
• Pamuk, Bilgehan. XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006.
• Tatar, Özcan. “1691 Büyük İskân Faaliyeti Sonrasında Rakka İskân Firarilerinin Çukurova Bölgesindeki Eşkıyalıkları”.
• Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 10/1 (2014), 79-91.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1978.
• Vali̇yev, Elvin - Yörük, Doğan. “Güney Kafkasya’da Osmanlı Hâki̇mi̇yeti̇ (1723-1735)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 40 (24 Kasım 2016), 15-28.