Fî Zılâli’l-Kur’ân Tefsirinde Kur’ân İlimleri

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 131 - 167, 30.06.2023

M. Sami Çöllüoğlu , Zeynep Beyza Nur Çatalkaya

https://doi.org/10.17859/pauifd.1247504

Öz

Fî Zılâli’l-Kur’ân, içtimaî bakış açısıyla kaleme alınan tefsirler arasında önemli bir yere sahiptir. Kur’ân’ın doğru anlaşılabilmesi için elzem olan Kur’ân İlimlerine, Kutub’un eserinde de başvurulmuştur. Ancak tefsir literatürü incelendiğinde, eserlerin telif yöntem ve amaçlarının farklılık arzettiği görülmektedir. Nitekim Kutub’un ön planda tuttuğu toplumu ıslâh etme temel amacı, eserindeki Ulûmu’l-Kur’ân konularının hacimsel oranını büyük ölçüde etkilemiştir. Özellikle Kur’ân ilimlerine dair tarif ve tanımlamalara, kıssalar veya mübhem ifadelerle alakalı birçoğu isrâiliyata dayanan rivayetlere yer verilmemiştir. Hurûf-ı mukattaa, muhkem-müteşâbih, nâsih-mensûh gibi ilimler kapsamındaki tartışmalara girilmemiştir. Kırâatler sadece manaya katkıları ölçüsünde zikredilmiştir. Kur’ân’ın üslûbu gibi onun edebî inceliklerinin öne çıkartıldığı ilimlerin üzerinde ihtimamla durulmuştur. Vahyin toplumun tamamına yönelik olmasından hareketle ayetlerin manalarının esbâbu’n-nüzûl rivayetleriyle sınırlandırılmaması, tefsirin Ulûmu’l-Kur’ân perspektifinden dikkat çeken önemli husususiyetlerindendir. Esbâbu’n-nüzûl rivayetlerine kaynaklık eden klasik tefsirlerin referans olarak kullanılması, vücûh içeren lafızların anlamdırılmasına ve müşkil âyetlerdeki yanılgıların giderilmesine yönelik yorumların benzerlik taşıması, Fî Zılâli’l-Kur’ân’ın klasik tefsirlerle nedenli bir ilişki içerisinde olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, Kur’ân İlimleri

Kaynakça

• Baş, Erdoğan. “Kur’ân İlimlerinin Doğuşu ve Tarihî Gelişimi (I-IV. Asır)”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları-III 3 (2002), 21-42.
• Benna, Hasan el-. Müslüman Kardeşler Teşkilatı. çev. H. Hüseyin Yılmaz. İstanbul: Özgü Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Beyzâvî, Nasırüddîn Ebû Hayr Abdullah bin Ömer bin Muhammed eş-Şirâzî eş-Şâfî el-. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 5 Cilt. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1414/1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn. sad. Abdulaziz Hatip. 2 Cilt. İstanbul: Semerkand, 2. Basım, 2018.
• Birışık, Abdulhamit. “Sûre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/538-539. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/281-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Birışık, Abdulhamit. “Ulûmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/132-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 29. Basım, 2017.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd el-. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-‘arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 2. Basım, 1395/1979.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf el-. Mûcemu't-târîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşevî. Kahire: Dâruʼl-Fazîlet, ts.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an İlimleri ve Kur’ân-ı Kerîm Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 3. Basım, 2014. Çiçek, Mehmet. “Akademik Bir Disiplin Olarak Tefsir ve Usûlü”. Tefsir Usulü. ed. Ali Riza Gül-Ali Karataş. 12-46. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2. Basım, 2020.
• Deliser, Bilal. “el-Burhan Fî Ulûmi’l- Kur’an’ın Kaynak Değeri”. Dini Araştırmalar 15/41 (2012), 109-135. Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 63. Basım, 2019.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 76. Basım, 2019.
• Derveze, İzzet. Et-Tefsirü’l Hadîs. 7 Cilt. çev. Şaban Karataş vd. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2. Basım, 2014.
• Doğrul, Ömer Rıza. Tanrı Buyruğu Kur’ân-ı Kerîm’in Tercüme ve Tefsîri. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 4. Basım, 1980.
• Ferahidî, Halîl bin Ahmed el-. Kitâbü’l-‘Ayn. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/2003.
• Gül, Ali Rıza. “Kur’ân Ayetlerini Tarihlendirmede Nüzul Sebeplerinin Rolü”. Dinî Araştırmalar 7/19 (2004), 191-220.
• Habbâs, Abdullah el-. Seyyid Kutub el-edîbu’n-nâkid. Cezair: Dâru’ş-Şihâb, ts.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. Kur’ân’da Anlatım Sanatı el-Fennu’l-Kasasî. çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Hâlidî, Salâh Abdulfettâh el-. Seyyid Kutub mine’l-mîlâd ile’l-istişhâd. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 5. Basım, 1991.
• Isfahânî, er-Râgıb el-. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Davûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 1425/2009.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemaleddîn Muhammed b. Mükerrem el-İfrikî el-Mısrî. Lisânu’l-Arab. 16 Cilt. Beyrut: Daru Sadr, 1300/1884.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddin Ebü’l-Ferec Abdurrahman. Nüzhetü’l-a’yüni’n-nevâzir fî ilmi’l- vücûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Abdulkerîm Kâzım er-Râzî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 3. Basım, 1403/1987.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr. thk. Ali Muhammed Dabbâğ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Müncidu’l- mukriîn ve murşidu’t-tâlibîn. Kahire: Mektebetü’l-Kutsî, 1350/1931.
• İyibilgin, Orhan. “Kur’ân’ın Harici Bağlamlarını Gösteren Kavramlar”. Tefsir Usulü. ed. Ali Rıza Gül-Ali Karataş. 222-248. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2. Basım, 2020.
• Karagöz, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci”. Bilimname 14/1 (2008), 1-33.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Karlığa, H. Bekir. “Fî Zılâli’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kattân, Mennâ‘ el-. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetu Vehbe, 7. Basım, ts.
• Kılıçarslan, Mehmet. “Kur’ân’ın Anlatım Üslubu”. Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2016), 30-62.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’ân. çev. Salih Uçan-Vahdettin İnce. 10 Cilt. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1991.
• Kutub, Seyyid. Son Sözler: Beni Niçin İdam Ettiler. çev. Ömer Bezirci. İstanbul: Nehir Yayınları, 2. Basım, 1989.
• Mukātil b. Süleyman. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 1427/2011.
• Müslim, İmam Hafız Ebî Hüseyn b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. Sahîh-i Müslim (Müsnedü’s-Sahîh el-muhtasar mine’s-süneni bi nakli’l-‘adl ‘ani’l-‘adli ilâ Rasûlillah). Riyad: Dâru Taybetü, 1422/2006.
• Okumuş, Mesut. “Ulûmu’l-Kur’ân (Kur’ân İlimleri)”. Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 316-423. Ankara: Grafiker Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Öz, Ahmet. “Kur’ân’ın Dahili Bağlamlarını Gösteren Kavramlar”. Tefsir Usulü. ed. Ali Rıza Gül-Ali Karataş. 176-217. İstanbul: Lisans Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Paşa, Ahmet Cevdet. Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i Hulefâ. sad. Metin Muhsin Bozkurt. İstanbul: Çile Yayınları, ts.
• Polat, Fethi Ahmet. “Dirayet Ağırlıklı Tefsirler”. Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 177-224. Ankara: Grafiker Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Sâlih, Subhî es-. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-melâyin, 10. Basım, 1393/1977.
• Sarmış, İbrahim. Bütün Yönleriyle Seyyid Kutub: Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Mücadelesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2018.
• Süyûtî, Celâlüddîn Ebî Abdurrahmân es-. Lübâbü’n-nükûl fî esbâbi’n nüzûl. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübü’s-Sekâfiyye, 1418/2002.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâletu Nâşirûn, 1424/2008.
• Şengül, İdris. “Kıssa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/498-501. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Vâhidî, İmam Ebû Hasan Ali b. Ahmed el-. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. thk. Kemal Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İ‘câzü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/403-406. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yılmaz, H. Kâmil. Seyyid Kutub: Hayatı, Fikirleri, Eserleri. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1980.
• Yüksel, M. Bahaeddin. “Kur’ân’ın Dilsel Yapısıyla İlgili Kavramlar”. Tefsir Usulü. ed. Ali Rıza Gül-Ali Karataş. 90-140. İstanbul: Lisans Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Zemahşerî, Cârullah Ebi’l-Kâsım Mahmûd bin Ömer ez-. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t- tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 6 Cilt. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd- Ali Muhammed Muavvıd. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1414/1998.
• Zerkeşî, Bedriddîn Muhammed bin Abdullah ez-. el-Burhân fî ‘ulûmu’l-Kur’ân. thk. Ebû Fazl ed-Dimyâtî. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1422/2006.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm ez-. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. b.y.: Matbaatü ‘İsa fî-Bâbî el-Halebî ve Şürekâhu, 3. Basım, ts.