المحاذاة في اللُّغةِ العربيَّةِ

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 157 - 173, 30.06.2024

Yusuf Akçakoca

https://doi.org/10.17859/pauifd.1267391

Öz

تعدُ اللّغة العربيّة من أغنى اللغات من حيث فنونُ البدائع اللغوية. وقد نوقشت أبرز مواضيع فنون اللغة في العناوين الفرعية البلاغية. ومن الممكن العثور على مواضيعَ مختلفةٍ تستهوي اللغوي، خاصّةً في علم البديع. ومع ذلك، فإن عدم القدرة على تحديد الموضوعات يؤدي إلى بقاء بعض العناوين بعيدة عن الدراسة، وهي من القضايا التي يجب أن توضع في ميدان البحث من خلال دراستها من جوانب عدة. تتناول هذه الدراسة إحدى الموضوعات التي لم تستوف حقها من البحث، فالمحاذاة هي إحدى الموضوعات تلك الموضوعات التي لا يمكننا العثور عليها في المصادر المستخدمة على نِطاق واسع. الـمحاذاة في اللّغة العربية هو موضوع مميّز من حيث دقّةُ اللّغة، وفيه شَبَهٌ في نقاط معينة بفنّ الإتباع الذي ناقشناه في دراسة أُخرى. الـمحاذاة هي أحد أنواع المضاعفات {ikileme} في اللغة التركية. وخلاصة معنى هذه الظاهرة: أنها تغيّرٌ يلحق كلمةً لتُطابق كلمةً أخرى سابقة لها أو لاحقة؛ للتناغم الموسيقي. وذلك نـحـو قولهم: "إنّي لآتيه بالعشايا والغدايا"، فجمعوا "الغداة" على "غدايا"، والأصل أن تُـجمع على "غدوات" لكن خالفوا الأصل؛ لـمجيئ العشايا بـحذاء الغدايا، حتى تصبح معها على نفس النّسق الـموسيقيّ. تناولتِ الدراسة عناوينَ شتّى، مثل: المقدمة، والمحاذاة ومرادفاتها، ومعناها اللغوي والاصطلاحي، وفائدة المحاذاة. كما يتناول علاقةَ المحاذاة بمفاهيم المزاوجة والمشاكلة من خلال الأمثلة المقدَّمة.

Anahtar Kelimeler

المشاكلة، التحسين, لـمزاوجة, الـمحاذاة, اللّغة الْعربيّةُ وبلاغتُها

Arap Dilinde Muḫazat (İkileme)

Öz

Arapça, dil sanatları bakımından zengin bir dil olarak kabul görmektedir. Dil sanatlarının en belirgin konuları belagat ilminin alt başlıklarında ele alınmaktadır. Özellikle bedi‘ ilmi başlığı altında dil ve gönül zevkine hitap eden çeşitli konuları bulmak mümkündür. Bununla beraber konuların sınırlandırılamaması bazı başlıkların gizli kalmasına neden olmaktadır. Ön plana çıkamayan bu gibi konuların çeşitli özel çalışmalarla gün yüzüne çıkarılması gerekmektedir. Elimizdeki bu çalışma yaygın olarak istifade edilen kaynaklarda karşılaşamadığımız ender konulardan biri olan muḥâzâtı işlemektedir. Dil incelikleri açısından dikkat çekici bir konu olan Arapça’da muḥâzât sanatı, farklı bir çalışmasında ele aldığımız itba‘ sanatına yakın ancak aynı olamayan başka bir çalışmadır. Muhazât, Türkçe’deki ikileme sanatına karşılık gelen bir olgudur. Özetle muhazât, anlamları farklı da olsa, müzikal ahenk için bir sözü önceki söze denk getirmek anlamına gelmektedir. Mesela, Arapçada “İnni le âtîhi bi’l-‘aşâyâ ve’l-ğadâyâ” sözünde, ğadevât vezniyle cem edilmesi gereken ğadât kelimesi, aslına uygun olmayarak müzikal ahenk için önceki kelimeye uygun bir vezin ile ğadâyâ şeklinde kullanılmıştır. Çalışma, giriş mahiyetindeki mukaddime, muḥâzât ve eş anlamları, sözlük ve ıstılahî anlamı, muḥâzâtın faydası gibi başlıkları işlemektedir. Ayrıca verilen örnekler üzerinden muḥâzât’ın müzâvece ve müşakele kavramlarıyla olan ilişkisini de incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Muḥâzât, Müzavece, Müşâkele

Kaynakça

• Bağmancı, Emine, “Arap Dilinde İkilemeler ve Öğretimi”, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Arap Dili Eğitimi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muḥammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’l-Müsnedu’ṣ-Ṣaḥîḥ el-Muhtasar min Umûri Rasûlillah Sallallahu Aleyhi ve Sellem ve Sunenihi ve Eyyâmih, tahk. Muḥammed Züheyr ibn Nasır, Beyrût, 2001.
• Cevherî, İsmâil b. Ḥammâd. es-Sıḥâḥ Tâcü’l-luġa ve Sıḥâḥu’l-‘Arabiyye. Thk: Aḥmed Abdulġafur ’Attâr, Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melayyin, 4. Baskı, 1987.
• Cezâ Musâvere, “Zâhiretu’l-İzdivac fi’l-‘Arabiyye”, el-Mecelletu’l-Ürdüniyye fi’l-Luğati’l-‘Arabiyye ve Âdâbihâ, c. 1, s. 1, 2005.
• Ebû ‘Ali el- Ḳâlî, İsmail b. el-Ḳâsım. el-Emâlî. Nşr. Muḥammed Abdulcevvâd el-Asma‘î, Beyrût: Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1987.
• Ebû ‘Ubeyd el-Bekrî, Abdulaziz el-Mîmî. Semtu’l-Lâlî fi Şerhi Emâlî el-Ḳâlî, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1935.
• Ebû Ali el-Fârisî, el-Ḥesen b. Aḥmed b. Abdilğaffâr. el-Ḥüccetu li’l-Ḳurrai’s-Seb‘, tahk. Bedruddîn Ḳahvecî ve Beşir Cuveycânî, Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 2. Baskı, 1993.
• Ebu Ḥayyan el-Endelûsî, Muḥammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf Esiru’d-Dîn, el-Behru’l-Muḥît fi’t-Tefsîr, tahk. Sıdkı Muḥammed Cemîl, Beyrût: Daru’l-Fikr, 1420.
• Fârâbî, Ebû İbrahim İshak b. İbrahim b. Ḥüseyn. Mu‘cemu Dîvâni’l-Edeb. tahk. Aḥmed Muḫtar Ömer, Müracaatu İbrahim Enîs, Kahire: Tab‘atu Müesseseti Dâri’ş-Şe‘b fi’s-Sehâfeti ve’t-Tebaeti ve’n-Neşr, 2003.
• Feyyûmî, Aḥmed b. Muḥammed b. Ebu’l-‘Abbâs, el-Misbâhu’l-Munîr fi Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr, Beyrût: el-Mektebetu’l-İlmiyye, 1431.
• Gündüzöz, Soner, Arapçada Kelime Türetimi Kavramlar-Kuramlar-Kurumlar. Samsun 2005. Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿAyn. Thk: Mehdî el-Maḥzûmî ve İbrahim es-Sâmurrâî, Beyrut: Daru ve Mektebetu Hilal, 1431.
• İbn Düreyd, Ebu Bekir el-Ḥasan el-Ezdî. Cemheretu’l-luğa. Nşr. Remzi b. Münîr, Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyin, 1987. İbn Fâris, Ebu Ḥasan Aḥmed b. Zekeriyye el- Ḳazvinî er-Razî. es-Sahibi fi fikh-il lüga ve mesa’iliha ve sünenu’l-Arap fi Kelâmiha. Nşr. Ömer Faruk et-Tabba, Beyrut: Mektebetu’l-Mearif, 1986.
• İbn Fâris, Ebu Ḥasan Aḥmed b. Zekeriyye el-Ḳazvinî er-Razî. el-İṭba‘ ve’l-Müzavece. Mısır- Nşr. Kemal Mustafa, Baġdat: Mektebetu Hancı, 1947.
• İbn Ḫaldûn, el-Ḥüseyn b. Aḥmed Ebû Abdillah. Leyse fî Kelâmi’l-‘Arab. Neşr. Aḥmed Abdulġafur ‘Attâr, Mekke: 2. Baskı, 1979.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesir el-Kureşiy el-Basrî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, tahk. Muḥammed Ḥüseyin Şemsuddîn, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed Abdullah b. Müslim e’d-Dînûrî, Edebu’l-Kâtip, Neşr. Muḥammed e’d-Dâlî, Beyrût: Müessesetu’r-Risâle ty.
• İbn Mace, Ebû Abdillâh Muḥammed b. Yezîd er-Rebî‘i el-Ḳazvînî. Süneni İbn Mâce, tahk. Muḥammed Fuad Abdulbaki, Beyrut: Daru İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye, ty.
• İbn Manzur. Lisanu’l-Arap, 3. Baskı, Beyrut: Daru Sadr, 1414. İbn Sîde, Ebu’l-Ḥasen İsmail el-Mursî. el-Muḫaṣṣaṣ. Nşr. Halil İbrahim Ceffal. I-IV, Beyrut: Daru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî. 1996.
• İbnu’l-Esîr, Ziyauddîn Nasrullah b. Muḥammed. el-Meselu’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtip ve’ş-Şâir. Nşr. Aḥmed el-Hûmî el-Bedevî Bitâne, Kahire: Dâru Neḥdati Mısır li’t-Tabâeti ve’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, ty.
• Karabela, Nevin, “Arap Dilinde İtba'”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 7 Sayı: 14 (Kış 2003) Erzurum. Lebîd b. Rebî‘a, Ebû ‘Ukayl b. Mâlik el-‘Âmirî. Dîvan. Tahk. Ḥamdû Tammâs, Kahire: Dâru’l-Ma‘rife, 2004.
• Nesâi, Ebû ‘Abdirraḥmân Aḥmed b. Ali b. Şuayb b. Ali b. Sinan b. Baḥr. ‘Amelu’l-Yevmi ve’l-Leyleti, Nşr. Fâruk Ḥamâde, Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 2. Baskı, 1985.
• Recep Abdulcevvad İbrahim. el-Muḥâzât fi’l-Luğati’l-‘Arabiyye, s.81-102, Kahire, http://arabicmegalibrary.com/texts/9448?page=1344
• Sair Adil Dandaş. Zâhiretu’l-İtbâ‘ ve Muzavece ve Eseruhâ fi’l-Ems̠ali’l-‘Arabiyye, Câmiatu Tişrîn, Dimaşk: Kulliyetu’l-Âdâb ve ‘Ulûmu’l-İnsaniyye, 2008.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdulmelik b. Muḥammed b. İsmâîl. Fıkhu’l-Luğa ve Sırru’l-Arabiyye. Nşr. Süleyman Selim Bevvab, Dimaşk: Mektebetu Dari'l-Fecr 2016.
• Suçin, Mehmet Hakkı, “Türkçe ve Arapça İkilemelerde Sözcük Dizilişi ve Ses Benzeşmesi”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 10 Sayı: 28 (Yaz 2006) 281-294.
• __________________, “Arapça Çeviride Sözcük ve Kalıplaşmış ifadeler Düzeyinde Genel Eşdeğerlik Sorunları”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara 2004.
• Suyûṭî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Muzhir fî ‘Ulûmi’l-Luğati’l-Arabiyyeti ve Envâ‘ihâ. Tahk. Muḥammed Aḥmed Câdu’l-Mevla bek ve Muḥammed Ebû Faḍl İbrahim ve Ali Muḥammed Becâvî, Beyrut: Mektebeti’l-Asriyye, 1986.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muḥammed b. Îsâ b. Sevre. Suneni’t-Tirmîzî. tahk. Aḥmed Muḥammed Şakir ve Muḥammed Fuad Abdulbaki ve İbrahim Atvet İvad. Mısır: Mektebe ve Matbaa Mustafa el-Babî el-Ḥalebî, 2. Baskı, 1977.
• Türas Ḥakim Malik ez-Zeyyâdî ve Vasıḳ Ğalib Haşim. el-Müzavecetu’l-Lafziyye fi’l-Luğati’l-‘Arabiyye. Dimaşḳ: Külliyetu’l-Ḥuḳuḳ fi Câmi‘ati Dimaşḳ, 2008.
• Zevzenī. Şerḥu’l-Mu‘allaḳātı’s-Seb‘. thk. Lucnetu’t-Tahkîk fi Dâri’l-‘Alemiyye, Kahire: Dāru’l-‘Alemiyye, 1993.