Fetvalar ve Türk Hukukundaki Emsal Kararların İşlev Benzerlikleri Ve Temel Farklılıkları

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 140 - 156, 30.06.2024

Fezanur Gökçen

https://doi.org/10.17859/pauifd.1373748

Öz

Bu makalenin konusu, tez çalışmalarımız sırasında fetvalar ile Türk hukukunda yer alan emsal kararların işlev olarak birbirine oldukça benzediğini fark etmemiz üzerine ortaya çıkmıştır. Mer’i hukukta emsal karar denilen bir olgu vardır. Emsal karar, benzer hukuki uyuşmazlıklarda örnek olarak uygulanabilme serbestisidir. Yargıtay ve Danıştay kararlarının emsal karar olma özelliği oldukça yüksektir. Taraflar henüz görülmekte olan bir davada mahkemeden lehlerine karar çıkabilmesi için benzer davalarda daha önce verilmiş kararları örnek olarak mahkemeye sunabilme olanağına sahiptir. Mahkemenin hâkimi de emsal karara dayanarak hüküm verebilmektedir. Fetvaların da Osmanlı hukukunda böyle bir işlevi vardır. Osmanlı mahkemelerine başvurmadan önce veya dava sırasında taraflar ilgili konuda daha önce verilmiş bir fetvaya dayanarak veya dava için özel olarak müftîden fetva isteyerek kâdıya sunma imkanına sahip idi. Aynı şekilde kâdı da kendisine gelen bu dava için müftîye danışıp fetva isteyebilmekteydi. Bu makale günümüz hukukunda yer alan emsal kararlar ile Osmanlı hukukunda fetvaların hem mahkemede tarafların lehine ve aleyhine delil olabilmesi bakımından hem de mahkemeyi gören hâkimin ve kâdının hüküm verirken dikkate alması bakımından aynı işlev ile kullanıldığını iddia etmektedir. Bu iddianın temelinde ise Ali Himmet Berki’nin “İslam’da Kaza” eserinde ortaya koyduğu fetvalar ve emsal kararların aynı amaçla derlendiği iddiası yer almaktadır. Bu iddiadan hareketle fetvalar ve emsal kararların sadece aynı amaçla derlendiği değil aynı zamanda mahkemelerde aynı işlevde de kullanıldığı ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bu nedenle sicillerde mahkeme kararlarına örneklik teşkil eden fetvalar mer’i hukuktaki emsal kararlar ile mukayese edilip mahkemenin hükme bağlanmasındaki etkisi ortaya konulacaktır. Bu amaçla 18.yy İstanbul ve Diyarbakır Sicilleri kaynak olarak kullanılacaktır. Bu sicillerde yer alan davalarda tarafların hangi fetvaları mahkemeye sundukları ve mahkemenin bu fetvaları dikkate alıp almadığı üzerinde durulacaktır. Aynı zamanda mer’i hukuktaki emsal kararlar da bu bakımdan incelenecektir. Bu işlev benzerliğinin yanı sıra bu iki hukuki olguyu temelden ayıran farklılıklar da bulunmaktadır. Bu metinde işlev benzerlikleri örneklerle zikredildikten sonra aralarındaki farklar da maddeler halinde listelenecektir. Böylece fetva ve emsal karar arasındaki işlev uyumu örnekler üzerinden ortaya konulacak ve aralarında var olan farklılıklar da gün yüzüne çıkmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

fetva, emsal karar, islam hukuku, türk hukuku

Kaynakça

• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/486-496 İstanbul: TDV Yayınları,1995.
• Aslan, Nasi. “Osmanlı Hukuku’nun Oluşumunda Fetvâ ve Kazâ Münasebeti”, Dini Araştırmalar, 2/4 (1999), 90.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Hukuku. İstanbul: İsam Yayınları, 1.Basım, 2020.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 1.Basım, 2017.
• Berki, Ali Himmet. İslam’da Kaza-Hüküm ve Hâkimlik Tarihi, ifta müessesesi. Ankara: Yargıçoğlu matbaası, 1.Basım, 1962.
• Berki, Şakir. “Ali Himmet Berki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/509-510. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. Black’s law dictionary. 20 Şubat 2023. https://thelawdictionary.org/precedent/
• Diyarbakır Şer’îye Sicil Defteri, H. 1151 / M. 1741. Milli Kütüphane, No. 360 https://diyarbakirsicilleri.name.tr
• Diyarbakır Şer’îye Sicil Defteri, H. 1135-1242 / M. 1723-1827. Milli Kütüphane, No. 631 https://diyarbakirsicilleri.name.tr
• Diyarbakır Şer’îye Sicil Defteri, H. 1135-1136 / M. 1722-1724. Milli Kütüphane, No. 1a2 https://diyarbakirsicilleri.name.tr
• Genn, Hazel Genn. Common Law Reasoning and Institutions. London: University of London, 2015.
• Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l Ebhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/548-551. Ankara: TDV Yayınları,2020.
• İpşirli, Mehmet. “Şeyhülislâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/91-96. İstanbul: TDV Yayınları,2010.
• Kadim Hukuk, “Emsal Karar Nedir?”. Erişim: 20 Şubat 2023. https://kadimhukuk.com.tr/makale/emsal-karar-nedir-ne-ise-yarar/
• Kallek, Cengiz. “el-Fetâva’l Hayriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/443-444. İstanbul: TDV Yayınları,1995.
• Kartal Mahkemesi Şer’îye Sicil Defteri, H. 1128-1133 / M. 1716-1721. Milli Kütüphane, No. 35b-5 https://www.kadisicilleri.org/yayin.php
• Koç, Mehmet. “Yürürlük (Mahkeme Kararları) Örneklerinden Hareketle Osmanlı Ceza Hukukundaki Fetva- Kazâ İlişkisine Bakış”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 117-138.
• Özel, Ahmet. “Kâdıhân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/121-123. İstanbul: TDV Yayınları,2001.
• Rumeli Sadâreti Mahkemesi Şer’îye Sicil Defteri, H. 1171-1172/ M. 1758. Milli Kütüphane, No. 33a-4 https://www.kadisicilleri.org/yayin.php
• Türkölmez, İlknur Rabia. “Yargı Sürecinin Doğası- Kitap değerlendirmesi”, Uluslararası Politik Araştırmalar Derneği, 5/1, 2019, 52.
• Üsküdar Mahkemesi Şer’îye Sicil Defteri, H. 1154-1155 / M. 1740-1742. Milli Kütüphane, no. 12a-1 https://www.kadisicilleri.org/yayin.php
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İfav yayınları, 2.Basım, 2018.
• Yargıtay, Yargıtay 2.Hukuk Dairesi. K. 2007/12364, (21.09.2007). https://karararama.yargitay.gov.tr/
• Yargıtay, Yargtay 2.Hukuk Dairesi. K.2014/10775, (10.10.2013). https://karararama.yargitay.gov.tr/
• Yargıtay, Yargıtay 11.Hukuk Dairesi. K.2017/4321, (13.09.2017). https://karararama.yargitay.gov.tr/