Ebü’l-Yemân ve Hadis Cüzüʾnün Sahîh-İ Buhârî’ye İntikali

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 45 - 73, 30.06.2024

İbrahim Saylan

https://doi.org/10.17859/pauifd.1449179

Öz

Humuslu muhaddis Ebü’l-Yemân Hakem b. Nâfi‘ (ö. 222/837), hadislerin tedvin ve tasnif döneminde yaşamıştır. Cerh ve ta‘dîl âlimlerinin sika kabul ettiği Ebü’l-Yemân; Yahyâ b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, Dârimî, Buhârî gibi elliden fazla muhaddise hocalık yapmıştır. Bir süre Humus kadılığı vazifesini de yürüten Ebü’l-Yemân, meslektaşlarının aksine, hadis tahsili için başka şehirlere yolculuk yapmamıştır. Ebü’l-Yemân’ın el-Cüzʾü, tedvin döneminin son ürünlerinden; tasnif döneminin izlerini taşıyıp günümüze ulaşan eserlerden biri olması bakımından dikkatlerden kaçmamıştır. el-Cüzʾ, Zührî’nin şeyhleri esas alınarak farklı konuları muhtevi 73 rivayetten oluşmaktadır. Eserin rivayetleri esbâb-ı vürûdlar hakkında ayrıntılı bilgiler içermektedir. el-Cüzʾde yer alan bazı metinlerin sonraki kaynaklarda aslını koruyarak yer alması, ilk dönemlerde yazılı metinlerden istifade edildiği iddiasını güçlendirmektedir. Çalışmamızda Buhârî’nin yazılı kaynaklarından birini teşkil ettiğini düşündüğümüz Cüzʾün fîhi Ehâdîs Ebi’l-Yemân adıyla maruf eserin temel hadis kaynaklarına ne derece intikal ettiği ve özellikle Sahîh-i Buhârî’de ne kadar yer aldığını tespit etmeyi amaçlamaktayız. Çalışmamızda, Ebü’l-Yemân’ın hayatı ve ilmî kişiliğine değinilmiş; aynı zamanda, cerh ve ta‘dîl âlimlerinin hocası Şuayb’dan hadis alış yöntemi üzerine yaptıkları değerlendirmelere de yer verilmiştir. Yine çalışmamızda öncelikle, temel hadis kaynaklarında aynı sened ve metinle yer alan el-Cüzʾün rivayetleri tespit edilmiş, ardından bu rivayetlerin mutâbi‘i ve şâhidi zikredilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ebü'l-Yamân, Hadis Cüz'ü, Sahîh-i Buhârî, Muhaddi

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî. el-Muṣannef. thk. Habîburrahmân el-Azamî. 11 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 47 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Arnaût, Şuayb. “Ta’likât”. Müsnedi İmâm Ahmed b. Hanbel. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Ataş, Haci. Siyer ve Hadis Kaynaklarında Hz. Peygamber’in Savaşları. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. çev. Hulûsi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin b. Alî. es-Sünenü’l-kebîr. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Edebü’l-müfred. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1409.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulmuîd Han. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Me‘ârifi’l-‘Usmâniyye, ts.
• Dârimî, Abdullâh b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Hüseyin Selîm Esed. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1421.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. el-Merâsîl. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1408.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 7 Cilt. Suriye: Dâru’r-Risâti’l-Âlemiyye, 5. Basım, 1430.
• Efendioğlu, Mehmet. “Tedvîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/267-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Güşen, Seyit Ali. İlk İki Asır Hadis Eserlerindeki Rivayetlerin Temel Hadis Kaynaklarına İntikali. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hammâd, Nâfiz Hüseyn -Heyle, Nûr. “Cüzʾün nfîhi Ehâdîsi Ebi’l-Yemân el-Hakem b. Nâfi‘”. Mecelletü Câmi’i’l-Ezher 13/1 (2011), 513-562.
• Harâitî, Muhammed b. Ca‘fer. Mekârimü’l-aḫlâḳ ve meʿâlîhâ. thk. Eymen Abdülcâbir el-Buhayrî. Kahire: Daru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 1419/1999.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî (maʿrifeti uṣûli) ʿilmi’r-rivâye. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Me‘ârifi’l-‘Usmâniyye, 1357.
• İbn Asâkir, Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkī. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Amr b. Ğurâme el-Amrevî. 80 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1415.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1271.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tîb. Suudi Arabistan: Mektebetu Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matba‘atu Dâireti’l-Me‘ârifi’n-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. es̱-S̱iḳāt. thk. Muhammed Abdülmuîd Han. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Me‘ârifi’l-‘Usmâniyye, 1393.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1430.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Hâşimî. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1410.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh. Maʿrifetü’s̱-s̱iḳāt. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1405.
• Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer. Hadis Literatürü (Risâletü’l-Müstatrafe). çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Köten, Ârif. “Ebü’l-Yemân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/350-351. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Mâlik, Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Yemenî. el-Muvaṭṭaʾ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1406.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâluddîn Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1400.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdulmunim Şelebî. 10 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünen (el-Müctebâ). thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406.
• Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdillâh el-Hâkim. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411.
• Özkan, Halit. “Tedvin Tarihinde Emevî Sarayı ve Zührî’nin Mirasına Bir Örnek: Şu‘ayb b. Ebû Hamza Nüshası”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 17/32 (2012/1), 1-37.
• Polat, Salahattin. “Mütâbaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/180. İstanbul: TDV Yayınları, 2007. Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2000.
• Şâşî, Ebû Sa‘îd el-Heysem b. Kuleyb b. Serîc. el-Müsned. thk. Mahfuzurrahmân Zeynullah. Medine: Mektebetu’l-Ulum ve’l-Hikme, 1410.
• Şenel, Abdülkadir. “Şuayb b. Ebû Hamza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/223. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. Avadillah vd. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1415.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. Müsnedü’ş-Şâmiyyîn. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Silefî. 4 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1405.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1415.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1382.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1405.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.