Bithynia Metropolü Nikaia’da Nemesis ve bir Asia Eyaleti Prokonsülü

Yıl 2016, Cilt: Suppl. 1, 1 - 32, 31.08.2016

Mustafa Adak

Öz

Genç Plinius’un valiliği sırasında henüz
tamamlanmamış olduğunu bildiğimiz Nikaia tiyatrosunda İznik Müzesi’nin
denetiminde yürütülen kazılar sırasında 2012 yılında bir heykel kaidesi
bulunmuştur. Kai­de üzerinde yer alan yazıttan İ.S. 123 yılının consul
ordinarius’u L. Venuleius Montanus Apronia­nus Octavius Priscus’un Asia prokonsüllüğü
yaptığı 138/139 yılında onurlandırıldığı anlaşılmaktadır. Pisa kökenli bu
senatörun heykelini, kendisini Nemesiastai olarak tanıtan bir topluluk
dikmiştir. Onurlandırma sebebini büyük olasılıkla senatörün bu topluluğa yapmış
olduğu yüklü miktarda para bağışı oluşturmaktaydı. Tiyatroda ele geçen en erken
epigrafik belge niteliğine sahip bu yazıtın çevirisi şöyledir:

«Hayırlı, uğurlu olsun! Tanrıça Nemesis’in
müminleri, sırasıyla Salius Collinus, triumvir monetales, sexvir equitum
Romanorum, praefectus Romae feriarum Latinarum makamlarına geldikten sonra Divus
Traianus Parthicus’un quaestor’u, (ardından) praetor, legatus legionis primae
Italicae, augur, konsül ve Asia eyaleti yöneticisi olan vatansever hemşehrimiz
ve velinimetimiz, Lucius oğlu, Galeria kütüğüne kayıtlı, Lucius Venuleius
Montanus Apronianus Octavius Priscus’u(n heykelini), yaptığı para bağışından
diktiler.»

Yazar yazıtta kendisini Nemesiatai (Nemesis
müminleri) olarak tanıtan topluluğun, batı eyaletlerinden bilinen bazı örnekler
doğrultusunda, gladyatör oyunları ve hayvan dövüşlerine tutkuyla bağlı Nikaia
vatandaşlarından oluşan bir dernek niteliği taşıdığı sonucuna varmaktadır. Bu
topluluğun Nemesis kül-tünü önemsemesi söz konusu tanrıçanın arena oyunlarındaki
başat konumundan kaynaklanmaktadır.

Nemesis’in Nikaia için taşıdığı önemi
belgeleyen başka veriler de mevcuttur. Tiyatronun doğu par­odos’un­da analemma
duvarına açılan iki nişe Smryna tipi iki Nemesis heykelciği dikilmiştir.
Nişlerin altına kazınan ve «Uğurlar olsun! Tanrıça Nemesis’leri güneş saati
uzmanı Aelianus Asklepiodotos adadı» ibaresini taşıyan kitabe parodos’un bu
kısmının bir Nemeseion olarak işlev gördüğünü göstermektedir. Tiyatroların
giriş kısımlarının aynı zamanda Nemesis kült alanı olarak da işlev görmesi batı
eyaletlerindeki birçok amfitiyatronun yanı sıra Doğu’da Philippi tiyatrosu için
de tespit edilmiştir.

Nikaia tiyatrosunda Nemesis kültüne yer
ayrılması ise Hadrianus ya da Antoninus Pius Dönemi’nde, ya­ni Nemesis
müminlerinin Montanus Apronianus’u onurlandırdıkları tarihe yakın bir zamanda
ger-çek­­leş­miş olmalıdır. Antoninus Pius Dönemi’nde darp edilen Nikaia
sikkelerinde de Tanrıça Neme­sis’in sikke figürü olarak kullanıldığı
bilinmektedir. Sonuç olarak arkeolojik, epigrafik ve numismatik ve­riler
ışığında Tanrıça Nemesis’in Antoninler Devri’nde kentte yoğun bir tapınım
gördüğü anlaşılmaktadır.

Nemesis’in İmparatorluk Dönemi’yle birlikte
giderek önem kazanarak geri planda bir konumdan yaygın tapınım gören başat bir
konuma yükselmesi diğer doğu eyaletleri için de tespit edilmiştir. Yazar,
Nemesis kültünün bu «yükselişini», batıda Roma imparatorlarının desteğiyle
arenada «zafer tanrıçası»na dönüşümünün Tanrıça’nın doğudaki adalet ve intikam
tanrıçası olarak «geleneksek» kimliğiyle örtüş-mesine bağlamaktadır. Her
halükarda gladyatör oyunlarının doğuda da yaygınlaşması Nemesis’e olan ilginin
doğu eyaletlerinde de artmasında önemli rol oynamıştır.

Yazar Nemesis kült alanlarının tiyatro
binalarıyla bağlantısı ve Nikaia’da Nemesis kültünün gelişimi hak­kında verdiği
bu bilgilerin ardından makalenin ikinci bölümünde Nikaia ve diğer Bithynia
kentle-rinde gladyatör oyunlarının yaygınlığını ve tarihsel gelişimini
incelemektedir. Doğu’da Augustus Dö-ne­mi’nde İmparator kültünün yerleşmesi
gladyatör oyunları için ideolojik zemini oluşturmuştur. Augustus ve Tiberius
dönemleri için Ankara rahip listeleri bu yönde önemli ipuçları vermektedir.
Ancak, İ.S. 1. yüzyılda İmparator kültü rahiplerinin gladyatör oyunları
tertipleme yükümlülüğü bulunmaması, böy­lesi kanlı oyunlara zaten alışık
olmayan Bithynia soylularının gladyatör oyunlarına karşı başlangıçta çe­kingen
davranmalarına neden olmuştur. Nitekim bu erken evrede Bithynia’da gladyatör
oyunlarının ser­gilendiklerine dair henüz delil olmadığı gibi, belgeler daha
ziyade gladyatör oyunlarının İ.S. 2. yüzyılda yaygınlaştığına ve imparator
kültü rahiplerinden artık yılda en az bir kere gladyatör oyunu düzenle­melerinin
beklendiğine işaret etmektedir. Buna rağmen Bithynia kentlerinde yöneticilik
yapan soyluların bu tür oyunları kendi onurlarına kaleme alınan yazıtlarda
anmayı tercih etmedikleri görülmektedir. Nikaia’da pahalı gladyatör ve hayvan
dövüşleri sergilemekle övünen Flavius Severianus Asklepiodotos bu konuda bir
istisna oluşturmaktadır. Askeri seferleri sırasında Caracalla ve Elagabal’in
kış aylarını Bi­thy­nia’da geçirmelerini fırsat bilen Asklepiodotos, adı geçen
imparatorlarla mahiyetlerindeki ordu men­­suplarının onuruna bu oyunları
düzenlemiş ve bu vakıf imparator kültü rahipliğinden bağımsız gerçekleşmiştir.
Asklepiodotos’un her iki imparatora sunduğu bu hizmet karşılıksız kalmamıştır.
Zira Ela­gabal onu Roma rahipliğine atamış ve ona ömür boyu erguvan renkli
giysi giyme ayrıcalığı tanımıştır.

Yazar makalede ayrıca Bolu’da ele geçip ön
kısmı arena dövüşlerinde kullanılan kalkan (scutum) şeklinde betimlenmiş bir
gladyatör anıtını da incelemektedir. Yaygın görüşe göre söz konusu anıt, gladyatör
oyunlarını tertipleyen rahibin bu oyunların unutulmaması amacıyla yaptırdığı
bir tür hypomnema (= hatırat) olarak yorumlanmıştır. Bunu Asia eyaletinin bazı
kentlerinden hâlihazırda bilinmekte olan ben­zer anıtlarla karşılaştıran yazar,
birtakım özelliklerini göz önüne alarak söz konusu anıtın imparator rahi­bi
Secundus’un tertiplediği dört günlük arena oyunlarında hayatını kaybeden oniki gladyatör
için yap­tırdığı bir mezar anıtı olduğu sonucuna varmaktadır.

Gladyatör ve hayvan dövüşleri Bithynia
kentlerinde de en yaygın dönemlerini İ.S. 2. yüzyılla 3. yüzyılın ilk yarısında
yaşamıştır. Bu oyunların Nikaia ile Nikomedeia’nın «Bithynia’nın önde gelen
kenti» unvanı (proteia) için birbirleriyle sürdürdükleri acımasız rekabette de
araç olarak kullanıldıkları anlaşıl-maktadır. Nikomedeia hem gladyatör hem de
gladyatör oyunları hakemi olarak uluslararası üne sahip P. Aelius’a Hadrianus
Dönemi’nde vatandaşlık hakkı tanımıştır. Nikaia ise aynı hakkı Asia ve Bithynia
kentlerinde popülerlik kazanan hayvan dövüşçüsü Iustus’a vermiştir. Yazara göre
gladyatörlere vatan-daşlık hakkı verilmesi ender bir uygulama olup kentler
arasında gerçekleşen acımasız rekabetin bir yan-sıması olarak yorumlanmalıdır.

Yazar makalenin üçüncü bölümünde Nemesis
müminleri tarafından onurlandırılan Venuleius Apronia­nus ile Nikaia kenti ve
adı geçen topluluk arasındaki ilişkiyi irdelemektedir. Onur yazıtında Venuleius
Apronianus’un Nikaia’da «vatansever» ve «hemşehri» olarak tanıtılması yazara,
Bithynia Bölgesi’nde herhangi bir resmi görev üstlenmemiş olan Pisa kökenli bu
senatörun Nikaia kentine atalarından gelen bir yakınlığı olduğunu
düşündürmektedir. Yazara göre Venuleii Apronii soyu ile Nikaia arasındaki bu
bağ senatörün dedesi L. Venuleius Montanus’un Nero Dönemi’nde Bithynia valiliği
yaptığı sırada kurulmuş ve muhtemelen yine bu görevi sırasında Nikaia kenti onu
patronu olarak seçmiştir. Kent ile aile arasında bu şekilde kurulan bağın Nero
Dönemi valisinin oğlu ve daha sonra da torunu Venuleius Apronianus’a kadar
korunduğu anlaşılmaktadır. Venuleius Apronianus’un Asia valisi iken Nikaia’da
faa­liyet gösteren Nemesis müminlerine bağışta bulunması yazara bu topluluğun
kentte hatırı sayılır bir siya­si güce sahip olduğunu ve prokonsül ile topluluk
arasındaki yakın ilişkinin bu topluluğa önderlik eden Nikaia eşraf tabakasının
bazı mensupları tarafından kurulmuş olabileceğini düşündürmektedir.

Yazar makalenin son bölümünü ise İ.S. 90
civarında Domitianus’un danışmanlarından Lucius Venu­leius Montanus
Apronianus’un oğlu olarak doğan Venuleius Apronianus’un kariyerine (cursus hono­rum)
ayırmıştır. Bu konuda şimdiye kadar bilgi veren tek belge Lucca’da bulunmuş bir
onurlandırma yazıtıydı (CIL XI 1525). Yarıdan fazla kısmı kayıp olan bu yazıt,
Nikaia tiyatrosunda bulunan ve yukarıda yayımlanan yeni belgenin yardımıyla
artık çok daha doğru bir şekilde tamamlanabilmektedir. Makalenin son kısmında
ayrıca senatörün kariyeri aynı isimli oğlunun memuriyetleriyle karşılaştırılmış
ve her ikisinin kariyerinin büyük benzerlik gösterdiği ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Nikaia, Nemesis, Smyrna, Nemesiastai, gladiatör ve hayvan dövüşleri, tiyatro, Venu¬leii Aproniani, kent patronluğu, CIL XI 1525

Nemesis in der bithynischen Metropole Nikaia und ein Prokonsul der Provinz Asia

Öz

A statue base discovered in the theatre of Nicaea
in 2012 features an inscription honouring L. Venuleius Montanus Apronianus
Octavius Priscus (cos. ord. 123). The monument was erected probably in 138/9
CE, when the honorand was proconsul of Asia, and provides us with the earliest
evidence for the use of the theatre, which was still under construction when
Pliny the Younger was governor. The statue of the proconsul was set up by the
association of the Neme­siastai, who appear to have received a large donation
from the honorand. Protected by Nemesis, they were probably citizens of Nicaea
who, because of their interest in gladiatorial combats and animal fights, had
joined together in a club. In the theatre the roofed part of the east parodos
served as Nemeseion, which is suggested by two wall niches which, according to
the inscription below the niches, had housed two statuettes of the goddess. The
cult of Nemesis appears to have been particularly popular in Nicaea under the
Antonines, this is evident also from the fact that under Antoninus Pius the
city minted coins featuring the goddess. Under the Empire the cult of Nemesis
experienced a rise in reputation throughout the eastern part of the Roman
Empire, this seems to have come about only through the combining of the «Roman»
Nemesis as victory goddess of the Games of Arena and the «traditional» Nemesis
as goddess of law and revenge. The first chapter presents the epigraphical and
archaeological evidence of Nemesis in Nicaea, the second examines the
importance gladiatorial combats and animal fights had for this city, and the
third explains the relationship between Venuleius Apronianus of Pisa on the one
hand and Nicaea and the Nemesiastai on the other. It is likely that Apronianus
held a city patronage position that had already been established by his
grandfather during his proconsulship of Bithynia-Pontos under Nero. The last
chapter discusses the career of Venuleius Apronianus and, with the aid of this
new document, revises the extant incomplete inscription CIL XI 1525 from Lucca,
on which reconstructions of the career of Venuleius Apronianus have hitherto
been dependent.

Anahtar Kelimeler

Nicaea, Smyrna, Nemesis, Nemesiastai, gladiatorial combats, animal fights, theater, Venuleii Aproniani, city patronage, CIL XI 1525

Kaynakça

• Adak 2010 M. Adak, Der soziale Aufstieg eines Tierkämpfers (archikynegos) aus Bithynien, Gephyra 7, 2010, 1–9.
• Alföldy 1969 G. Alföldy, Fasti Hispanienses, Wiesbaden 1969.
• Alföldy 1977 G. Alföldy, Konsulat und Senatorenstand unter den Antoninen, Bonn 1977.
• Bekker-Nielsen 2008 T. Bekker-Nielsen, Urban Life and Roman Politics in Roman Bithynia: The Small World of Dio Chrysostom, Aarhus 2008.
• Bennett 2009 J. Bennett, Gladiators at Ancyra, Anatolica 35, 2009, 1–13.
• Boffo 1996 L. Boffo, Religione e caccia: un’ iscrizione “efesina” ad Aquileia, in: E. Gab¬ba – P. Desideri – S. Roda (Hrsgg.), Italia sul Baetis. Studi di storia romana in memoria di Fernando Gascó, Turin 1996, 137–151.
• Bosch 1935 C. Bosch, Die kleinasiatischen Münzen der römischen Kaiserzeit. Teil II: Einzel-unter¬suchungen, Bd. 1: Bithynien, 1. Hälfte, Stuttgart 1935.
• Bosch 1950 C. Bosch, Die Festspiele von Nikaia, JbKF 1, 1950, 80–99.
• Bosch 1967 E. Bosch, Quellen zur Geschichte der Stadt Ankara im Altertum, Ankara 1967.
• Burrell 2004 B. Burrell, Neokoroi. Greek Cities and Roman Emperors, Leiden 2004.
• Carlon 2009 J. M. Carlon, Pliny’s Women, Cambridge 2009.
• Carter 1999 M. J. D. Carter, The Presentation of Gladiatorial Spectacles in the Greek East: Roman Culture and Greek Identity, Diss. McMaster University 1999.
• Carter 2006 M. Carter, Gladiatorial Combat with ‘Sharp’ Weapons (τοῖς ὀξέσι σιδηροῖς), ZPE 155, 2006, 161‒175.
• Cébeillac 1973 M. Cébeillac, Les quaestores principis et candidati aux Ier et IIème siècles de I’empire, Mailand 1973.
• Corbier 1981 M. Corbier, La «tavola marmorea» de Bolsena et la famille sénatoriale des Pompeii, MEFRA 93, 1981, 1063-1112.
• Corsten 1987 Th. Corsten, Ein Baubeauftragter Hadrians in Nikaia, EA 10, 1987, 111–114.
• Coulton 2012 J. J. Coulton (Hrsg.), The Balboura Survey and Settlement in Highland South-west Anatolia, 2 B.de, London 2012 (BIAA Monographs 43).
• Debord 1998 P. Debord, Comment devenir le siège d’une capitale impériale: Le «parcours» de la Bithynie, REA 100, 1998, 139–165.
• Diaz 1997 P. G. Díaz, Nicea. Cuidad Y Territorio en la Bitinia Romana, Huelva 1997.
• Dietrich 1965 B. C. Dietrich, Death, Fate, and the Gods, London 1965.
• Dittmann-Schöne 2001 I. Dittmann-Schöne, Der Berufsvereinen in den Städten des kaiserzeitlichen Klein¬asiens, Regensburg 2001.
• Dittmann-Schöne 2002 I. Dittmann-Schöne, Götterverehrung bei den Berufsvereinen im kaiser-zeitlichen Kleinasien, in: U. Egelhaaf-Gaiser – A. Schäfer (Hrsgg.), Religiöse Ver¬¬¬eine in der römischen Antike: Untersuchungen zu Organisation, Ritual und Raum¬¬ordnung, Tübingen 2002, 81–96.
• Eck 1970 W. Eck, Senatoren von Vespasian bis Hadrian. Prosopographische Unter-suchungen mit Einschluß der Jahres- und Provinzialfasten der Statthalter, München 1970.
• Eck 1974 W. Eck, Beförderungskriterien innerhalb der senatorischen Laufbahn, dar-gestellt an der Zeit von 69 bis 138 n. Chr., in: ANRW II 1, Berlin – New York 1974, 158–228.
• Eck 2006 W. Eck, Der Kaiser und seine Ratgeber. Überlegungen zum inneren Zusam-men¬¬hang von amici, comites und consiliarii am römischen Kaiserhof, in: A. Kolb (Hrsg.), Herrschaftsstrukturen und Herrschaftspraxis: Konzepte, Prinzipien und Strategien der Administration im römischen Kaiserreich, Berlin 2006, 67–77 (= Eck 2010, 355–369).
• Eck 2010 W. Eck, Monument und Inschrift. Gesammelte Aufsätze zur senatorischen Re-prä¬sen¬tation der Kaiserzeit, hrsg. v. W. Ameling und J. Heinrichs, Berlin 2010.
• Fernoux 2004 H.-L. Fernoux, Notables et élites des cités de Bithynie aux époques hellénistique et romaine (IIIe siècle av. J.-C. – IIIe siècle ap. J.-C.). Essai d’histoire sociale, Lyon 2004 (Collection de la Maison de l’Orient et de la Méditerranée 31. Série épigraphique et historique 5).
• Futrell 1997 A. Futrell, Blood in the Arena. The Spectacle of Roman Power, Austin 1997.
• E. Groag, Prosopographische Bemerkungen, I: L. Venuleius Apronianus, Wiener Studien 49, 1931, 157–160.
• Gugl 2001 C. Gugl, Zwei Nemesis-Votivreliefs aus dem Amphitheater von Virunum, JÖAI 70, 2001, 35–49.
• Haensch 1997 R. Haensch, Capita Provinciarum: Statthaltersitze und Provinzialverwal¬tung in der römischen Kaiserzeit, Mainz am Rhein 1997.
• Halfmann 1986 H. Halfmann, Itinera principum. Geschichte und Typologie der Kaiserreisen im Römischen Reich, Stuttgart 1986.
• Heller 2006 A. Heller, Les bêtises des Grecs. Conflits et rivalités entre cités d’Asie et de Bithynie à l’époque romaine (129 a.C.–235 p.C.), Bordeaux 2006.
• Hornum 1993 M. B. Hornum, Nemesis, the Roman State and the Games, Leiden – New York – Köln 1993.
• INikaia Katalog der antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia) II.1 (701–1210): Entfernte Umgebung der Stadt (IK 10.1), II.2 (Nr. 1230–1597): Entfernte Umgebung der Stadt (IK 10.2), hrsg. v. S. Şahin, Bonn 1981–1982.
• IPrusias ad Hypium Die Inschriften von Prusias ad Hypium (IK 27), hrsg. v. W. Ameling, Bonn 1985.
• Jones 2001 C. P. Jones, A Statuette of Nemesis, EA 33, 2001, 45–47.
• Junkelmann 2008 M. Junkelmann, Gladiatoren. Das Spiel mit dem Tod, Mainz 2008.
• Kloppenborg – Ascough 2011 J. S. Kloppenborg – R. S. S. Ascough, Greco-Roman Associations: Texts, Trans¬¬-lations, and Commentary I: Achaia, Central Greece, Macedonia, Thrace, Berlin – New York 2011.
• Klose 1987 D. Klose, Die Münzprägung von Smyrna in der römischen Kaiserzeit, Berlin 1987.
• Knezović 2010 I. Knezović, The worship of Savus and Nemesis in Andautonia, Arheološki Vestnik 61, 2010, 187–202.
• Kyle 1998 D. G. Kyle, Spectacles of Death in Ancient Rome, London 1998.
• Madsen 2009 J. M. Madsen, Eager to be Roman: Greek response to Roman Rule in Pontus and Bithynia, London 2009.
• Mann 2011 C. Mann, «Um keinen Kranz, um das Leben kämpfen wir!» Gladiatoren im Os-ten des Römischen Reiches und die Frage der Romanisierung, Berlin 2011.
• Marek 2003 Chr. Marek, Pontus et Bithynia. Die römischen Provinzen im Norden Klein-asiens, Mainz 2003.
• Marek 2010 Chr. Marek, Geschichte Kleinasiens in der Antike, München 2010.
• Marzano 2007 A. Marzano, Roman Villas in Central Italy: A Social and Economic History, Leiden 2007.
• Matei-Popescu 2010 F. Matei-Popescu, The Roman Army in Moesia Inferior, Bukarest 2010.
• Merkelbach – Stauber, SGO R. Merkelbach – J. Stauber, Steinepigramme aus dem griechischen Osten, Bd. I-V, 5 Bde., Stuttgart – Leipzig bzw. München – Leipzig 1998–2004.
• Meyer-Zwiffelhoffer 2002 E. Meyer-Zwiffelhoffer, Politikos archein. Zum Regierungsstil der senatorischen Statt¬halter in den kaiserzeitlichen griechischen Provinzen, Stuttgart 2002 (Historia Einzelschriften 165).
• Mitchell – French 2012 S. Mitchell – D. French (Hrsgg.), The Greek and Latin Inscriptions of Ankara (Ancyra) I. From Augustus to the End of the Third Century AD, München 2012 (Vestigia 62).
• Moreau 1960 J. Moreau, Das Trierer Kornmarktmosaik, Köln 1960.
• Müller 1995 S. Müller, Das Volk der Athleten. Untersuchungen zur Ideologie und Kritik des Sports in der griechisch-römischen Antike, Trier 1995.
• Nauta 2002 R. R. Nauta, Poetry for Patrons. Literary Communication in the Age of Domi-tian, Leiden 2002.
• Nicols 1990 J. Nicols, Patrons of provinces in the early Principate: The case of Bithynia, ZPE 80, 1990, 101–108.
• Nigdelis 2006 P. M. Nigdelis, Ἐπιγραφικὰ Θεσσαλονίκεια. Συμβολή στην πολιτική και κοινω¬νική ιστορία της αρχαίας Θεσσαλονίκης, Thessaloniki 2006.
• Nigdelis 2010 P. M. Nigdelis, Voluntary Associations in Roman Thessalonikē: In Search of Iden¬¬tity and Support in a Cosmopolitan Society, in: L. Nasrallah – Ch. Bakirtzis – S. Friesen, From Roman to Early Christian Thessalonikē: Studies in Religion and Archaeology, Cambridge – London 2010, 13–47 (Harvard Theolo¬gical Studies 64).
• Nollé 1992/93 J. Nollé, Kaiserliche Privilegien für Gladiatorenmunera und Tierhetzen, JNG 42/43, 1992/93, 49–82.
• Nollé 2007 J. Nollé, Kleinasiatische Losorakel, München 2007.
• Özkul Fındık 2001 N. Özkul Fındık, İznik Roma Tiyatrosu Kazı Buluntuları (1980–1995) Arasın-daki Osmanlı Seramikleri, Ankara 2001.
• Papi 2000 E. Papi, L’Etruria dei Romani. Opere pubbliche e donazioni private in età imperiale, Rom 2000.
• Pflaum 1960/61 H.-G. Pflaum, Les carrières procuratoriennes équestres sous le Haut-Empire romaine, 3 B.de + Suppl., Paris 1960/61, 1982.
• Pflaum 1966 H.-G. Pflaum, Les Sodales Antoniniani de l’époque de Marc-Aurèle, Paris 1966.
• Pilhofer 2009 P. Pilhofer, Philippi II. Katalog der Inschriften von Philippi, Tübingen 2009.
• Pleket 1969 H. W. Pleket, Collegium iuvenum Nemesiorum: A Note on Ancient Youth Orga¬nisations, Mnemosyne 22, 1969, 281–298.
• Quaß 1983 F. Quaß, Ein fragwürdiger Senator aus Prusias ad Hypium (Bithynien), ZPE 50, 1983, 187–194.
• Raepsaet-Charlier 1983a M.-T. Raepsaet-Charlier, L’inscription CIL XI 1735 complétée et les Venulei, Latomus 42, 1983, 152–155.
• Raepsaet-Charlier 1983b M.-T. Raepsaet-Charlier, Venulei et Pompei d’Étrurie, Latomus 42, 1983, 422–423.
• Raepsaet-Charlier 1987 M.-T. Raepsaet-Charlier, Prosopographie des femmes de l’ordre sénatorial (Ier–IIe siècles), Leuven 1987.
• Rauh 1993 N. K. Rauh, The sacred bonds of commerce: Religion, economy, and trade society at Hellenistic Roman Delos, 166–87 B.C., Amsterdam 1993.
• Rémy 1989 B. Rémy, Les carrières sénatoriales dans les provinces romaines d'Anatolie au Haut-Empire (31 av. J.-C. – 284 ap. J.-C.), Istanbul–Paris 1989.
• Ritti 2006 T. Ritti, An Epigraphic Guide to Hierapolis (Pamukkale), Istanbul 2006.
• Robert 1940 L. Robert, Les gladiateurs dans l’Orient grec, Limoges 1940.
• Robert 1977 L. Robert, La titulature de Nicée et de Nicomédie: La gloire et la haine, HSPh 81, 1977, 1–39 (= Opera minora Selecta VI, Amsterdam 1989, 211–249).
• Robert 1994 L. Robert, Le martyre de Pionios, prêtre de Smyrna, Washington D.C. 1994.
• Roueché 1993 C. Roueché, Performers and Partisans at Aphrodisias in the Roman and late Roman periods, London 1993.
• Rüpke 2005 J. Rüpke, Fasti sacerdotum. Die Mitglieder der Priesterschaften und das sakra¬le Funktionspersonal römischer, griechischer, orientalischer und jüdisch-christlicher Kulte in der Stadt Rom von 300 v. Chr. bis 499 n. Chr., Stuttgart 2005.
• Şahin 1978 S. Şahin, Bithynische Studien. Bithynia İncelemeleri, Bonn 1978 (IK 7).
• Sangineto 2001 A. B. Sangineto, Trasformazioni o crisi nei Bruttii fra il II a.c. ed il VII d.c.?, in: E. Lo Cascio – A. Storchi Marino (Hrsgg.), Modalità insediative e strutture agrarie nell’Italia meridionale in età romana, Bari 2001, 203–246.
• Scheid 1983 J. Scheid, Note sur les Venuleii Aproniani, ZPE 52, 1983, 225–228.
• Scheid 1990 J. Scheid, Le collège des Frères Arvales, Rom 1990.
• Schneider 1943 R. Schneider, Die römischen und byzantinischen Denkmäler von Iznik-Nicaea, Berlin 1943 (Istanbuler Forschungen 16).
• Schwarz 2001 H. Schwarz, Soll oder Haben? Die Finanzwirtschaft kleinasiatischer Städte in der Römischen Kaiserzeit am Beispiel von Bithynien, Lykien und Ephesos (29 v. Chr. – 284 n. Chr.), Bonn 2001.
• Sear 2006 F. Sear, Roman Theatres. An Architectural Study. Oxford Monographs in Classical Archaeology, Oxford 2006.
• Shelton 2013 J.-A. Shelton, The Women of Pliny’s Letters, London – New York 2013.
• Sherwin-White 1966 A. N. Sherwin-White, The Letters of Pliny. A Historical and Social Commen-tary, Oxford 1966.
• Sommer 2006 S. Sommer, Rom und die Vereinigungen im südwestlichen Kleinasien (133 v. Chr. – 284 n. Chr.), Hennef 2006.
• Stumpf 1991 G. R. Stumpf, Numismatische Studien zur Chronologie der römischen Statt-halter in Kleinasien (122 v. Chr.–163 n. Chr.), Saarbrücken 1991.
• Syme 1980 R. Syme, Some Arval Brethren, Oxford 1980.
• Ündemiş – French 1989 M. Ündemiş – D. French, Two Gladiatorial Texts from Claudiopolis in Bithynia, EA 13, 1989, 91–98.
• Talloen – Waelkens 2004 P. Talloen – M. Waelkens, Apollo and the Emperors, I. The Material Evidence for the Imperial Cult at Sagalassos, Ancient Society 34, 2004, 171–216.
• Tataki 2009 A. Tataki, Nemesis and the Gladiatorial Games at Smyrna, Mnemosyne 62, 2009, 639–648.
• Thomasson 1984/2009 B. E. Thomasson, Laterculi praesidum I, Göteborg 1984, Addenda et corri¬gen-da ad vol. I, Göteborg 2009.
• van Nijf 1997 O. van Nijf, The Civic World of Professional Associations in the Roman East, Amsterdam 1997.
• Ville 1981 G. Ville, La gladiature en Occident des origines à la mort de Domitien, Paris – Rom 1981.
• Vitale 2012 M. Vitale, Eparchie und Koinon in Kleinasien von der ausgehenden Republik bis ins 3. Jh. n. Chr., Bonn 2012 (Asia Minor Studien 67).
• Weiser 1983 W. Weiser, Katalog der bithynischen Münzen der Sammlung des Instituts für Altertumskunde der Universität zu Köln. Band 1: Nikaia. Mit einer Un¬ter-suchung der Prägesysteme und Gegenstempel, Opladen 1983.
• Weiser 1989 W. Weiser, Römische Stadtmünzen aus Bithynia et Pontus, SNR 68, 1989, 47–74.
• Weiß 2004 A. Weiß, Sklave der Stadt. Untersuchungen zur öffentlichen Sklaverei in den Städten des Römischen Reiches, Stuttgart 2004 (Historia Einzelschriften 173).
• Wiedemann 1992 Th. Wiedemann, Emperors and Gladiators, London – New York 1992.
• Winter 1996 E. Winter, Staatliche Baupolitik und Baufürsorge in den römischen Provinzen des kaiserzeitlichen Kleinasien, Bonn 1996 (AMS 20).
• Woolf 2006 G. D. Woolf, Pliny’s Province, in: T. Bekker-Nielsen (Hrsg.), Rome and the Black Sea Region. Domination, Romanisation, Resistance, Aarhus 2006, 93–108.