The Changing Plan Typology of Iran Mosques in the Historical Process (7th-17th Century)

Yıl 2024, , 137 - 152, 25.03.2024

Parvin Heidari

https://doi.org/10.54864/planarch.1456590

Öz

Religious buildings of post-Islamic Iranian architecture have an important place among the building types. Considering the urban structures, mosques, which are the most prominent type of religious buildings, come to the fore. Therefore, when the Iranian architecture is examined according to periods, mosques can be cited as the brightest and most developed building types. For this reason, mosques have been dealt with as the subject of study by many researchers as the buildings with the most types and typologies. In this study, in order to determine the plan types of the historical mosques built between the 7th and 17th centuries; the dome, the iwan, the shabistan and the courtyard were considered as the four important elements of the plan. For this purpose, the relevant sources were searched and the original plans of many prominent mosques in the historical process were examined and divided into different types. Thanks to this typology obtained in the study, it is foreseen that the historical development of mosques can be understood. And In this way, it is anticipated that it will be possible to create a common language.

Anahtar Kelimeler

Historical mosque, mosque typology, Iranian historical architecture, Grand Mosque

İran Camilerinin Tarihi Süreç (7-17. Yüzyıl) İçerisinde Değişen Plan Tipolojisi

Öz

İslam sonrası İran mimarlığının dini yapıları, yapı türleri arasında önemli bir yere sahiptir. Kentsel çevreye bakıldığında, dini yapıların en belirgin ürünü olan camilerin öne çıktığı kabul edilmektedir. Dolayısıyla İran mimarisi dönemlerine göre incelendiğinde camiler, en parlak ve gelişmiş yapılar olarak örnek gösterilebileceğinden; en çok çeşit ve tipolojiye sahip olan binalar olarak, birçok araştırmacı tarafından çalışma konusu olarak ele alınmıştır. Bu çalışmada da 7-17. yüzyıllar arasında inşa edilen tarihi camilerin plan tiplerini tespit etme amacıyla kubbe, eyvan, şebistan ve avlu; plan şemasının dört önemli unsuru olarak değerlendirilmiştir. Bu amaçla, ilgili kaynaklar araştırılmış ve bu tarihi süreçte önde gelen birçok caminin özgün planı incelenerek farklı tiplere ayrılmıştır. Yapılan çalışmada elde edilen tipolojiler sayesinde, camilerin tarihsel gelişiminin anlaşılabileceği ve ortak bir dil oluşturulmasının mümkün olabileceği ön görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarihi cami, cami tipolojisi, İran tarihi mimarisi, Cuma Camisi

Kaynakça

• Anisi, A. (2010). Fahraj Cuma Camisinin yeniden değerlendirilmesi. Hoviet Shahr Dergisi, 5(2), 15-22.
• DaneshMayeh, J. (1995). İran Camilerinin Selçuklu ve İlhanlı Dönemlerindeki Mimari Akımlarının Analizi. [Yüksek Lisans Tezi, Tarbiat Modarres Üniversitesi]. Tahran, İran.
• Dastgheyb, S. H. (1995). Camilerin Kültürel ve İbadet İşlevi ve Tasarımı ile ilgili bir Araştırma. [Yüksek Lisans Tezi, Sanat Fakültesi, Tarbiat Modarres Üniversitesi]. Tahran, İran.
• Heidari, P. (1999). İran Tarihi Cami Mimarisinin Gelişimi (Kuye Daneshgahe Tahran Cami'nin Tasarımı). [Yüksek Lisans Tezi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Tahran Üniversitesi]. Tahran, İran.
• Hillenbrand, R. (2008). İslam Mimarisi, Biçim, İşlev ve Anlam. Çeviren: Bagher Ayetullahzadeh Shirazi, Roozaneh Yayınları, 4. Baskı, Tahran, İran.
• Hojjat, I., Meleki, M. (2013). Üç Temel Geometrik Türün Yakınsaması ve İran Cami Geometrisinin Ortaya Çıkışı. Güzel Sanatlar, Mimarlık ve Şehircilik Dergisi, 17(4), 5-16.
• Hojjat, I., Golestani, S., Sâdvandi, M. (2015). Kubbenin İran Camilerine Girişi, Mekânın süreksizliği ve Birleşimi. Güzel Sanatlar, Mimarlık ve Şehircilik Dergisi, 20(3), 21-30.
• Jabal Ameli. A., (2013). İsfahan Cuma Camisinin Gelişim Süreci, Eser Dergisi, Sayı 61, 29-66. İran.
• Memarian, G., Gaffari, A., Qolizadeh, F. (2017). Tebriz Şehrinin Tarihi Camilerin Sınıflandırma Parametrelerinin Analizi. Firuzeh İslam, Bilimsel-Uzmanlık Dergisi, Tebriz İslam Sanatları Üniversitesi, Mimarlık ve Şehir Planlama Fakültesi, 3(4), 43-64.
• Moazzen, S. (2017). Saveh Cuma Cami'nin Fiziksel ve Tarihi Dönemlerde İncelenmesi. İran'ın Restorasyon ve Mimari Bilimsel Araştırma Dergisi, 7(13), 35-48.
• Nejad Ebrahimi, A., Moradzadeh, S. (2018). Qajar Döneminde Bushehr Camilerinin Mimari Tipini Bulmak için İran Cami Mimarisinin Araştırılması. Güzel Sanatlar, Mimarlık ve Şehircilik Dergisi, 23(2), 87-98.
• Parsaii, M., Eshrati, P., Hojjat, İ. (2010). Shiraz'ın Tarihi Camilerinde Kubbe Olmaması Nedenlerinin Analizi. Güzel Sanatlar, Mimarlık ve Şehircilik Dergisi, Sayı 40, 51-60.
• Pirnia, M. K. (1974). İran'da Tanrı Evleri. Sanat ve İnsan Dergisi, 13(149), 2-8.
• Pirnia, M. K. (1983). İran Camilerinin Mimarisi, Meleküt'e Giden Yol. Sanat Dergisi, Sayı 3, 136-151.
• Pirnia, M. K. (1995), Camiler. Mohammad Karim Pirnia'yı Anmaya Özel, Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi dergisi, Özel Sayı, 30-38.
• Pirnia, M. K. (2001). İran Mimarisinin Üslubları. Gholamhossein Memarian(Editör). Goljam Yayınları, 20. Baskı. Tahran, İran.
• Pirnia, M. K. (2004). İran İslam Mimarisinin, Kentsel ve Banliyö Binaların Tanımı. Gholamhossein Memarian (Editör). İran Bilim ve Teknoloji Üniversitesi Yayın Merkezi. Tahran, İran.
• Rezazadeh Ardabili, M., Seydi Saravi, M., Taheri Amiri, S. (2018). Kubbe Eğiminin Doğru Çiziminin Kontrolü, Ardebil'deki Cuma Cami'nin Plan ve Kubbesinin Benzer Plan ve Kubbelerle Karşılaştırması Yönünde Yapılan bir Araştırma. Güzel Sanatlar, Mimarlık ve Şehircilik Dergisi, 23(3), 69-82.
• Rezaei Nia, A. A., (2017). İslam'ın Başlangıcından İlk Yüzyıla Kadar İran Mimarisinde Eyvan Biçimi. İran Mimari Çalışmaları Dergisi, 6(11), 125-144.
• Salehi Kakhki, A., Azizpour, S., Rahimi Ariaei, A., & Babak, F. (2014). Ardestan Cuma Cami'nin Tarihi Katmanların Ayrılmasıyla, Fiziksel-Mekânsal Yapısının Analizi. İran Restorasyon ve Mimari Bilimsel Araştırma Dergisi, 4(8), 33-46.
• Sultanzadeh, H. (1983). İran'da Kentler ve Dini Merkezlerin Oluşum Süreci. Aghah Yayınları, 1. Baskı. Tahran, İran.
• URL-1: Mescidi Nebevi from https://okuryazarim.com/mescid-i-nebevi/ (son erişim: 01.01.2023).
• URL-2: Takht-e Jamshid from https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%AE%D8%AA_%D8%AC%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%AF (son erişim: 01.01.2023).
• URL-3: İsfahan Cuma Camisi from https://www.kojaro.com/attraction/7578-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D9%85%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/ (son erişim: 01.01.2023).
• URL-4: Niasar köşkü from https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%B7%D8%A7%D9%82%DB%8C_%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%B1 (son erişim: 01.01.2023).
• URL-5 Taq-e_Kisra https://de.wikipedia.org/wiki/Taq-e_Kisra (son erişim: 01.01.2023).
• URL-6 https://fa.wikipedia.org
• Zomorshidi, H. (1996). İran Mimarisinde ‘Cami’. Keyhan Yayınları, 1. Baskı. Tahran, İran.