1913-14 ERMENİ ISLAHAT PROGRAMININ KABULÜNDE DIŞ POLİTİKA MÜLÂHAZALARININ ETKİSİ

Year 2022, Issue: 45, 65 - 105, 14.11.2022

Mehmet Uğur Ekinci

Abstract

Bu makale, Jön Türk devrimi sonrasında Osmanlı karar alıcılarının Ermeni ıslahatı meselesine nasıl yaklaştıklarını aydınlatmayı ve dış siyasetle ilgili düşüncelerin “Şarkî Anadolu Islahâtı” adıyla bilinen 1913-14 reform programının kabul edilme sürecini nasıl şekillendirdiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bir bölgeye ve gruba ayrıcalık tanınmasının imparatorluğun birliğini ve toprak bütünlüğünü bozacağı endişesini taşıyan karar alıcılar, Ermeniler için özel ıslahatlar yapma konusunda uzun bir süre isteksiz davranmışlar, Ermenilerin sorunlarını genel veya yatıştırıcı tedbirlerle çözmeye çalışmışlardır. Ancak 1912-13 Birinci Balkan Savaşı’ndaki yenilginin ardından İmparatorluğun uluslararası güç politikalarındaki değişen konumu, dış baskılar ve stratejik hesaplar sebebiyle tercihlerini hızla değiştirmiş ve daha önce savundukları sınırların ötesinde bir reform programını hayata geçirmeye karar vermişlerdir. Osmanlı karar alıcılarının bunu yaparken birincil amacının Ermeni vatandaşlarının şikayetlerini sona erdirmekten ziyade devletin dış güvenliğini ve uluslararası konumunu korumak olduğu anlaşılmaktadır. Böylece dış politikayla ilgili hesapların ülkenin iç meseleleriyle ilgili geliştirilen çözüm yollarını önemli ölçüde etkilediği ve hatta dahili reformun dış siyasetin bir aracı olarak kullanıldığı sonucuna varılmıştır. Makalede Jön Türk devrimi sonrasında Ermeni ıslahatı meselesine dair gelişmelerin izi takip edilmiş, karar alıcıların ıslahatlara yaklaşımını ve tercihlerini anlamak için hatırat ve gazete makalelerinden yararlanılmıştır.

Keywords

Jön Türkler, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanlı Ermenileri, Ermeni Devrimci-Siyasi Örgütleri, Doğu Anadolu Reformları

THE IMPACT OF FOREIGN POLICY THINKING ON THE INTRODUCTION OF THE 1913-14 ARMENIAN REFORM PROGRAMME

Abstract

This article aims to elucidate how the Ottoman decision-making elite approached the Armenian reform question in the aftermath of the Young Turk revolution and to demonstrate how foreign political considerations shaped the introduction of the 1913-14 reform programme known as the “Eastern Anatolian Reforms.” Because of the concern that the recognition of regional and communal privileges would disrupt the unity and territorial integrity of the Empire, the decision-makers acted reluctantly to introduce special reforms for Armenians and endeavoured to resolve their problems with general or palliative measures. However, after the defeat in the First Balkan War of 1912-13, they quickly revised their preferences as a result of the change in Empire’s position in international power politics, external pressures, and strategic calculations, and decided to introduce a reform programme that went beyond the limits that they defended earlier. The primary aim for the Ottoman decision-makers in so doing was, rather than ending the grievances of the Armenian citizens, to safeguard the Empire’s external security and international position. Thus, it is concluded that foreign policy calculations significantly affected the solutions developed for an internal problem, and, moreover, internal reform was used as a foreign policy tool. The article traces the developments regarding the Armenian reform issue in the aftermath of the Young Turk revolution and uses memoirs and newspaper articles to infer the approach and preferences of the decision-makers regarding the reform issue.

Keywords

Young Turks, Committee of Union and Progress, Ottoman Armenians, Armenian revolutionary-political organizations, Eastern Anatolian Reforms

References

• [Apikyan, Mihran (Mihrî)]. “Ermeniler millet-i hakimeye ne dilden yalvarmalı? Ve niceye dek?” Nevâ yâhûd Sadâ-i Ermeniyân, May 22-23, 1910.
• [Mahmud Şevket Paşa]. Sadrazam ve Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü. İstanbul: ARBA, 1988.
• [Menteşe, Halil]. Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları. Edited by İsmail Arar. İstanbul: Hürriyet Vakfı, 1986.
• [Talât Paşa]. Talât Paşa’nın Anıları. Edited by Alpay Kabacalı. İstanbul: İletişim, 1990.
• ________. “Berlin muâhedenâmesinin 61’inci mâddesi.” Tanîn, October 19, 1908.
• ________. “Ermeni patrikinin beyânâtı.” Tanîn, May 11, 1913.
• ________. “Millet-i hâkime.” Tanîn, November 7, 1908.
• ________. “Türkiye’de Ermeniler İçin Yapılan Reformlar (Örtülü Bir İşgale Doğru) ve Tehcir Gerçeği (1878-1915).” In Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu, 24-25 Mayıs 2001, Bildiriler, edited by Selçuk Erez and Mehmet Saray, 107-70. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2001.
• ________. “Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1908-1914.” In Christians and Jews in the Ottoman Empire, edited by Benjamin Braude and Bernard Lewis, 1: 401-34. New York, NY: Holmes & Meier, 1982.
• ________. Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908. Oxford: Oxford University Press, 2001.
• ________. Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt 3 İttihat ve Terakki. İstanbul: İletişim, 2000.
• “Amerikada bir Ermeni vatandaşımızdan gelen mektûb.” Şûra-i Ümmet 102 (1906), 4.
• “Anatolı ıslâhâtı.” Tanîn, February 12, 1914.
• “Anatolı ıslâhâtı.” Tanîn, February 25, 1912.
• “Anatolı ıslâhâtı.” Tasvîr-i Efkâr, December 21, 1912 (evening edition, no. 624).
• “Bolonya ormanında bir Rum ile muhâvere.” Şûra-i Ümmet 41 (1903), 3-4.
• “Câvîd Beğ Efendinin beyânâtı.” Tanîn, July 16, 1913.
• “Ermeni mes’elesi.” Şûra-i Ümmet 57 (1904), 1-2.
• “Ermeni ve Makedonya mitingi.” Şûra-i Ümmet 41 (1903), 2.
• “Ermenilere dâir.” Haftalık Şûra-i Ümmet 197 (1909), 13.
• “Ermenilere dâir.” Haftalık Şûra-i Ümmet 198 (1909), 13.
• “Ermenilere dâir.” Haftalık Şûra-i Ümmet 199 (1909), 7.
• “Ermenilere dâir.” Şûra-i Ümmet 3 (1902), 2.
• “İttihâd-ı anâsır.” Tanîn, 7 September 1909.
• “Şarkî Anatolı hakkında.” Tasvîr-i Efkâr, December 18, 1912.
• “Şarkî Anatolı ıslâhâtı.” İntihâb-ı Efkâr, January 11, 1913.
• “Şü’ûnât.” Şûra-i Ümmet 3 (1902), 4.
• “Tebriz Ermenileri.” İntihâb-ı Efkâr, December 28, 1912.
• “Turks killing Armenians.” The New York Times, 27 November 1912.
• “Vilâyât-ı şarkiye ıslahâtı.” İntihâb-ı Efkâr, December 27, 1912.
• “Vilâyât-i şarkiyede.” Tanîn, July 2, 1913.
• Ahmad, Feroz. “Great Britain’s Relations with the Young Turks 1908-1914.” Middle Eastern Studies 2, no. 4 (1966): 302-29.
• Ahmed Rüstem Bey. La guerre mondiale et la question turco-arménienne. Berne: Imprimerie Stæmpfli & cie., 1918.
• Aksakal, Mustafa. The Ottoman Road to War in 1914: The Ottoman Empire and the First World War. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Avagyan, Arsen. “İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Ermeni Siyasi Partileri Arasındaki İlişkiler.” In Ermeniler ve İttihat ve Terakki: İşbirliğinden Çatışmaya, edited by Rober Koptaş, 13-141. İstanbul: Aras, 2005.
• Aydoğan, Erdal. İttihat ve Terakkî’nin Doğu Politikası 1908-1918. İstanbul: Ötüken, 2007.
• Babanzâde İsmail Hakkı. “Bir bomba münâsebetiyle.” Tanîn, April 17, 1913.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Türk İnkılâbı Tarihi. 3 vols. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1940-67.
• Cemal Paşa. Hatıralar. Edited by Behçet Cemal. İstanbul: Selek, 1959.
• Davison, Roderic H. “The Armenian Crisis, 1912-1914.” The American Historical Review 53, no. 3 (1948): 481-505.
• Duguid, Stephen. “The Politics of Unity: Hamidian Policy in Eastern Anatolia.” Middle Eastern Studies 9, no. 2 (1973): 139-55.
• Ege, Nezahet Nurettin. Prens Sabahaddin: Hayatı ve İlmi Müdafaaları. İstanbul: Güneş, 1977.
• Findley, Carter V. Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1980.
• Gooch, G. P., and Harold Temperley, eds. British Documents on the Origins of the War, 1898-1914. 11 vols. London: H.M.S.O., 1926-1938.
• Güçlü, Yücel. The Armenian Events of Adana in 1909: Cemal Paşa and Beyond. Lanham, MD: Hamilton Books, 2018.
• Gürbüzel, S. Aslıhan. “Hamidian Policy in Eastern Anatolia (1878-1890).” M.A. Thesis, Bilkent University, 2008.
• Hanioğlu, M. Şükrü. The Young Turks in Opposition. New York, NY and Oxford: Oxford University Press, 1995.
• Heller, Joseph. British Policy towards the Ottoman Empire 1908-1914. London: Frank Cass, 1983.
• Hovannisian, Richard G. Armenia on the Road to Independence 1918. Berkeley and Los Angeles, CA: University of California Press, 1967.
• Kaligian, Dikran Mesrob. “The Armenian Revolutionary Federation under Ottoman Constitutional Rule, 1908-1914.” Ph.D. Dissertation, Boston College, 2003.
• Karaca, Ali. Anadolu Islahâtı ve Ahmet Şâkir Paşa (1838-1899). İstanbul: Eren, 1993.
• Karacakaya, Recep. Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi: 1908-1923. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm, 2005.
• Kayalı, Hasan. Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918. Berkeley, CA: University of California Press, 1997.
• Kévorkian, Raymond. The Armenian Genocide: A Complete History. London and New York, NY: I.B.Tauris, 2011.
• Kocatürk, Önder. “Türk-İngiliz İlişkilerinin Kopuş Sürecinde Son Aşama (1911-1914).” Ph.D. Dissertation, İstanbul University, 2010.
• Koptaş, Murat. “Armenian Political Thinking in the Second Constitutional Period: The Case of Krikor Zohrab.” M.A. Thesis, Boğaziçi University, 2005.
• Koptaş, Rober. “Zohrab, Papazyan ve Pastırmacıyan’ın Kalemlerinden 1914 Ermeni Reformu ve İttihatçı-Taşnak Müzakereleri.” Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 5 (2007): 159-78.
• Kuran, Ahmet Bedevi. İnkılâp Tarihimiz ve “Jön Türkler”. İstanbul: Tan, 1945.
• Léart, Marcel. La question arménienne à la lumière des documents. Paris: A. Challamel, 1913.
• Mandelstam, André. Le sort de l’Empire ottoman. Lausanne and Paris: Payot et cie., 1917.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasî Fikirleri, 1895-1908. İstanbul: İletişim, 2008.
• Melson, Robert. Revolution and Genocide: The Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. Chicago, IL: University of Chicago Press, 1992.
• MID [Russian Foreign Ministry]. Sbornik diplomaticheskikh dokumentov: reformy v Armenii, 26 noyabrya 1912 goda-10 maya 1914 goda. Petrograd: Gosudarstvennaya tipografiya, 1915.
• Münir Süreyya Bey. Ermeni Meselesinin Siyasî Tarihçesi (1877-1914). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2001.
• Nalbandian, Louise. The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century. Berkeley and Los Angeles, CA: University of California Press, 1963.
• Onar, Sıddık Sami. İdare Hukukunun Umumi Esasları. İstanbul: Marifet, 1952.
• Özdemir, Bülent. “Osmanlı Şehirlerinde Yaşayan İngiliz Konsolosları ve Ermeni Sorunu.” In Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, edited by M. Metin Hülagü, Şakir Batmaz and Gülbadi Alan, 4: 351-69. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2009.
• Pour l’Arménie et la Macédoine: manifestations franco-anglo-italiennes. Paris: Société nouvelle de librairie & d’edition, 1904.
• Reyhan, Cenk. “Yerel Yönetim Metinleri (XX): 1913 Tarihli Vilâyat Genel İdaresi Geçici Kanunu.” Çağdaş Yerel Yönetimler 9, no. 1 (2000): 129-54.
• Reynolds, Michael A. Shattering Empires: The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires, 1908–1918. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
• Said Halim Paşa. L’Empire ottoman et la guerre mondiale. İstanbul: ISIS, 2000.
• Şaşmaz, Musa. British Policy and the Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia, 1877-1897. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Sertçelik, Seyit. Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorununun Ortaya Çıkış Süreci. Ankara: TBMM, 2009.
• Somakian, Manoug Joseph. Empires in Conflict: Armenia and the Great Powers, 1895-1920. London and New York, NY: I.B.Tauris, 1995.
• Sonyel, Salahi R. The Ottoman Armenians: Victims of Great Power Diplomacy. London: K. Rustem & Brother, 1987.
• Taş, N. Fahri. Osmanlı-Ermeni İlişkileri 1912-1914 (Vilâyat-ı Şarkiyye Islâhatı). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2006.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt 1 İkinci Meşrutiyet Dönemi. İstanbul: Hürriyet Vakfı, 1988.
• Turkey. Düstûr Tertîb-i Sâni Cild 5. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332 AH.
• Türkmen, Zekeriya. Vilayât-ı Şarkiye (Doğu Anadolu Vilayetleri) Islahat Müfettişliği 1913-1914. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Union nationale arménienne de France. La cause nationale arménienne: documents concernant le problème de la libération de l’Arménie turque. Paris: [n.p.], 1945.
• Uras, Esat. The Armenians in History and the Armenian Question. İstanbul: Documentary, 1988.
• Van der Dussen, William J. “The Question of Armenian Reforms in 1913-1914.” Armenian Review 39, no. 1 (1986): 11-28.
• Varandian, Mikaël. L’Arménie et la question arménienne. Paris: Laval, [1917].
• Vicdânî. “Vilayât-i Selâse, Kilisa mesâili, Osmanlılık.” Şûra-i Ümmet [Daily], February 1, 1909.
• Yalçın, Hüseyin Cahit. Siyasal Anılar. Edited by Rauf Mutluay. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 1976.