Hamparsum müzik el yazmalarının Mevlevi müziklerine ait belgelerle müzikal içerik açısından karşılaştırılması

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 4, 579 - 597, 30.12.2022

Zehra Tülin Değirmenci , Turan Sağer

https://doi.org/10.12975/rastmd.20221047

Öz

On dokuzuncu yüzyılın ilk çeyreğinde geliştirilen ve Hamparsum Limonciyan adlı Ermeni bir müzisyenin adıyla toplumsal hafızaya yerleşen Hamparsum müzik yazısı, geçmişi hatırlamamızı sağlayan bazı ezgilerin yanı sıra, büyük bir kültürel yapının yeniden kurgulanmasını sağlayacak tarihsel verileri Hamparsum müzik el yazmaları aracılığıyla günümüze aktarır. Hamparsum müzik el yazmaları, Geleneksel Türk Sanat Müziğini temsil eden birçok eserin günümüze ulaşmasını sağlamış, kültürel aktarım sürecinde önemli bir rol üstlenmiştir. Günümüzde, Hamparsum müzik el yazmalarının ilk örneklerinin de bulunduğu en önemli kurumsal arşiv, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesidir. Bu arşivde kayıtlı on beş el yazması defterden, Y. 213/11 arşiv numaralı Hamparsum müzik el yazması belge, Hamparsum müzik yazısının Türk müziğini temsil rolünü açıklamak amacıyla seçilmiştir. Bu Hamparsum müzik el yazmasında, “Takım” adlandırmasıyla sekiz eser saptanmış ve Mevlevî Âyini formu içinde görülen saz terennümleri ile ilişkisi açıklanmıştır. Takım teriminin günümüzde kullanılan anlamı dışında bir müzikal yapıyı temsil ettiği, Mevlevî Âyinlerinin selâm olarak adlandırılan bölümlerinde görülen saz terennümlerinin art arda sıralanmasıyla meydana gelen bir çalgısal formun adı olduğu saptanmıştır. Takım formunu açıklamak üzere, Y.213/11 Hamparsum müzik el yazmasında görülen “Bestenigâr Takım” örneklem olarak seçilmiş ve İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı Mevlevî Âyinleri XXIII içinde kayıtlı Bursalı Mehmed Sadık Efendi’nin Bestenigâr Mevlevî Âyini ile karşılaştırılmıştır. Mevlevî Âyinleri’nin selam olarak adlandırılan bölümleri arasında usul ve makam değişimlerinde geçişleri sağlayan saz terennümleri ayrı bir müzikal yapı olarak düşünülmediği için şimdiye kadar bilimsel bir çalışma ile değerlendirilmemiştir. Terennümlerin bir form oluşturacak şekilde art arda dizilmesi ilk olarak Hamparsum Hamparsum müzik el yazmalarında varlığı saptanan bir müzikal ifade biçimidir. Bu incelemenin sonucunda, “Takım Formu” ile bir Mevlevî adap ve geleneği olan müptedi mukabelesinin geleneksel yapısı arasındaki bağlantılar açıklanmıştır. Bu icra geleneğinin tespit edilmesi ve açıklanmasıyla, kültürün içinde yeniden sürdürülebilir olması sağlanmış ve bu konuda yapılacak çalışmalara temel oluşturulmuştur. Bu çalışma, bir müzik yazısının görünen anlamları dışındakilere odaklanarak, mitler, metaforlar ve kodlar aracılığıyla anlamı yeniden inşa etmek üzere kurgulanmıştır. Tarihsel yapı bütünü içinde, kültürel ve müzikal göstergeler arasındaki bağlantıların çözümlenmesi hedeflenmiştir. Hamparsum müzik el yazmasına sıradan anlamsız bir düzende dizilmiş izlenimi veren müzikal yapılar, metinlerarasılığın verileriyle okunup kültürel göstergelerin izinde açıklanmıştır. Toplumun hafızasında elenerek ve zamanda yer değiştirerek aktarılan müzikal yapının kanonu temsil ettiği bilgisine ulaşmak, bu kuram tasarımından beklenen sonuçtur.

Anahtar Kelimeler

takım, metinlerarasılık., Hamparsum müzik el yazması, kanon, metinlerarasılık, Mevlevî müziği, müzik kültürel gösterge, müzik paleografisi, takım, music cultural indicator, musical paleography

A comparison of musical content in Hamparsum music manuscripts through documents on Mevlevi music

Öz

The Hamparsum music notation was developed in the first quarter of the nineteenth century and found its place in collective memory under an Armenian musician’s name, Hamparsum Limonciyan. Through Hamparsum music manuscripts, this music notation transfers to our day not just some melodies that help us remember the past, but also historical data that enable us to reconstruct a vast cultural structure. These manuscripts played a significant role in the cultural transfer process by ensuring that many works representing Traditional Turkish Classical Music survived to our day. Presently, the most important institutional archive that contains some of the first examples of Hamparsum music manuscripts is the Rare Books Library at the Istanbul University. In this study, we selected the manuscript with archive number Y. 213/11 as a sample to explain the role of Hamparsum music notation in representing Turkish music. In this manuscript, we identified eight works named
“Takım” and explained how they relate to the saz terennüms (instrumental songs) seen in the Mevlevî Âyini (Ritual) form. We determined that the term “Takım” is the name of the instrumental form created by concatenating the saz terennüms seen in the selâm sections of Mevlevî Rituals. Such sequencing of saz terennüms is a musical expression that we identified for the first time in the Hamparsum music manuscripts. Through our analysis, we assert that Takıms represent the canon, and explain the connections between the Takım form and the müptedi mukabelesi, which is a forgotten Mevlevî etiquette and tradition.

Anahtar Kelimeler

Hamparsum music manuscript, canon, intertextuality, Mevlevi music, music cultural indicator, musical paleography, takım

Kaynakça

• Aksoy, H. “Mehmed Sâdık Efendi”, TDV İslâm ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi. org.tr/mehmed-sadik-efendi (24.10.2022).
• Aktulum, K. (2017). Müzik ve metinlerarasılık. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Assmann, A. (2019). “Kanon ve Arşiv”, IV. Kısım içinde. Kolektif hafıza kitabı (s. 283- 287) Ankara: Dipnot Yayınları.
• Assmann, J. (2018). Kültürel bellek: eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik. çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Değirmenci, Z. Tülin. (2018). Takım, Hamparsum Defterlerinde Unutulan Bir Geleneğin İzleri. Darülelhan mecmuası. İstanbul Üniversitesi Osmanlı Dönemi Müziği Uygulama ve Araştırma Merkezi. Sayı.10: 4-11.
• Feldman, W. (2022). From Rumi to the whirling dervishes: music, poetry, and mysticism in the Ottoman Empire. Edinburgh University Press.
• Feldman, W. (2013). ITRÎ ve dönemine disiplinlerarası bakışlar. [OMAR] Osmanlı dönemi Müzik Uygulama ve Araştırma Merkezi. İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı.
• Feldman, W. (1996). Music of the Ottoman court: makam, composition and the early Ottoman instrumental repertoire. Berlin: VWB, Verl. für Wiss. und Bildung.
• Gölpınarlı, A. (2017). Mevlevî âdap ve erkânı. İstanbul: İnkılâb Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş.
• Jäger, R. Martin. (1996). Katalog der Hamparsum-notası-manuskripte im archiv des konservatoriums der Universität İstanbul. Eisenach: K.D. Wagner.
• Kafadar, C. (2012). Kim var imiş biz burada yoğ iken: dört Osmanlı: yeniçeri, tüccar, derviş ve hatun. İstanbul: Metis Yayınları.
• Kam, R. Ferit. (1947). Türk azınlık musikicileri Musi ve Hamparsom. Radyo, Cilt:6, S:68.
• Kerovpyan, A., Altuğ, Y. (2010). Klasik Osmanlı müziği ve Ermeniler. İstanbul: Surp Pırgıç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları.
• Oransay, G. (1976). Musiki tarihi. Ankara: YAYKUR Açık Yükseköğretim Dairesi. Eğitim Enstitüleri Müzik Bölümü.
• Özcan, N. (2004). Meşk. İslâm ansiklopedisi. c.29. İstanbul: TDV: 374-375.
• Özkan, İ. Hakkı. (2009). Saz semâisi. İslâm Ansiklopedisi. c. 36. İstanbul: TDV: 220-221.
• Pıjışkyan, M. (1815). Yerajışdutyun, vor e hamarod değegutyun yerajışdagan ısgızpants, yeleveçutyans yeğanagats yev nışanakrats khazits, [Müzik: prensipleri, ezgi seyirleri ve khaz notası işaretleri üzerine kısa bilgiler], yay. haz. Aram Kerovpyan. 1997. Ermenistan Milli Kütüphanesi. Yerevan: Kirk Yayınları.
• Tekin, Ş. (2017). Eski Türklerde yazı, kâğıt ve kitap damgaları. 2. bs. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Turhan, M. (2015). Kültür değişmeleri. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Yalçın, T. (2006). Tedkîk ü tahkîk, inceleme ve gerçeği araştırma. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Yektâ, R. (2000). Esatiz-i elhan. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Yektâ, R. (1934). Mevlevî âyinleri I. İstanbul Konservatuvarı neşriyatı türk musikisi klasiklerinden. c.6. İstanbul: Feniks Matbaası:
• Zekâizade Ahmed, Dr. Suphi, Mesut Cemil. (1937). Mevlevî âyinleri XXIII. İstanbul Konservatuvarı neşriyatı Türk musikisi klasiklerinden. c.14. İstanbul: Haşim Matbaası: 699-712.
• Yazma Eser İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi El Yazması Hamparsum Defterleri Arşivi, Y.213/11 Arşiv Numaralı Hamparsum Müzik El Yazması.
• Web Siteleri web 1. https://kutuphane.istanbul.edu.tr/ tr/content/iu-kutuphaneleri/iu-mk-nadir- eserler-kutuphanesi