Siyasî ve İtikadî Bir Tartışma Olarak Tevhid Konusunun Kütüb-i Sitte’deki Yansımaları

Yıl 2023, Sayı: 24, 161 - 176, 20.10.2023

Sema Korucu Güven

https://doi.org/10.32950/rid.1252620

Cited By: 1

Öz

İslâm tarihindeki siyasî-dinî akımlar içinde bulunduğu sosyal ve siyasî şartların etkisiyle Kur’ân ve Sünnet telakkisi geliştirmiştir. Savundukları görüşün Kur’ân ve Sünnet’e uygun ve en doğrusu olduğu iddiası güden bu akımlar kendi dışındaki görüş ve fikirlerin de yanlışlığını ispatlamaya çalışmıştır. Bu çalışma da Kütüb-i Sitte’deki tevhid meselesini merkeze alarak konulu hadis çalışmalarındaki disiplini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Kütüb-i Sitte özelinde inceleme yapıldığı için araştırmada tevhide dair meselelerin hicrî ilk üç asırdaki siyasî durumu incelenmiştir. Konunun siyasî arka planı tasvir edildikten sonra meydana gelen tartışmaların Kütüb-i Sitte’de hangi bölüm ve başlıklar altında yer verildiği tespit edilmiştir. Neticede tevhide dair tartışmaların büyük ölçüde halifelerin desteğini alarak Arapçaya tercüme edilen felsefe kitapları ile gündemde kaldığı görülmüştür. Bu tercümelerde yer alan cevher, cisim ve araz terimleri ile kurulan ilişkisi sonucu tevhid akidesini şekillendiren el (yed), yüz (vech), göz (ayn), iniş (nüzul), yerleşme (istivâ) gibi haberî sıfatların varlığına, ahirette müminlerin Allah’ı görüp göremeyeceği, Kur’ân’ın yaratılmış olup olmadığı minvaldeki mevzuların musannefâttaki rivayetlere yansıdığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kütüb-i Sitte, Tevhid, Siyasî, İtikadî, Hadith, al-Kutub al-sitta, Tawhid, Political, Religious

The Reflections of Tawhid as a Political and Religious Debate in al-Kutub al-Sitta

Öz

The political-religious structuring in the history of Islam has developed the understanding of the Qur’an and the Sunnah under the influence of the social and political conditions. Claiming that the view they advocate is in line with the Qur’an and Sunnah and is the most correct, these movements tried to prove the wrongness of views and ideas other than themselves. This study aims to determine the discipline in thematic hadith studies by focusing on the issue of tawhid in al-Kutub al-sitta. Since the study was carried out in the al-Kutub al-sitta, the political situation of the issues related to tawhid in the first three centuries of the hijri was examined in the research. After describing the political background of the subject, it was determined under which sections and titles the discussions that took place were included in al-Kutub al-sitta. As a result, it has been seen that the discussions on tawhid remained on the agenda, mostly with the support of the caliphs, and the philosophy books translated into Arabic. As a result of the relationship established with the terms substance, body and accident in these translations, the existence of informal attributes such as hand (yed), face (wach), eye (ayn), descent (nuzul), leveling (istiwa) that shape the creed of tawhid, believes' belief in Allah's in the hereafter. It has been determined that whether he can see the Qur’an or not, whether the Qur’an has been created or not, are reflected in the narrations in the musannafat.

Anahtar Kelimeler

Hadith, al-Kutub al-sitta, Tawhid, Political, Religious

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İ’tikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları. çev. Sâim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 1994.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. er-Red ale’z-zenâdıka ve’l-Cehmiyye. thk. Sabrî b. Selâme Şâhîn. Riyâd: Dâru’s-Sebât, 2003/1424.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Aydınlı, Osman. “‘Kur’ân’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu‘tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri II”. Dinî Araştırmalar 4/10 (Haziran 2001), 37-52.
• Aydınlı, Osman. İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu‘tezile’nin Oluşumu ve Ebû’l-Hüzeyl Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Aydoğmuş, Recep. Yuhanna ed-Dımeşkî’nin Eserlerinde İslâm ve Müslümanlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Mahmûd Muhammed Ömer. 25 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 2001/1421.
• Azimli, Mehmet. “Babek el-Hurremi İsyanı ve Bizans İle İlişkileri”. Beşinci Uluslar Arası Orta Doğu Semineri İslâmiyet’in Doğuşundan Osmanlı İdaresine Kadar Orta Doğu. ed. Mustafa Öztürk-Enver Çakar. 149-165. Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2012.
• Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak-2 Hz. Ömer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Bağdadî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddîn. Beyrût: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 2002/1423.
• Bingöl, Abdulkuddüs. “Îsâgūcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/488-489. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bozkurt, Nahide. “Hârûnürreşîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/258-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bozkurt, Nahide. “Me’mûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/101-104. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Bozkurt, Nahide. “Mihne’nin Tarihsel Arka Planı ve Analizi”. Mihne Süreci ve İslâmi İlimleri Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. 11-25. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Bozkurt, Nahide. Mu‘tezile’nin Altın Çağı-Me’mun Dönemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Dimaşk: Dâru İbn Kesîr, 2002/1423.
• Câbirî, Muhammed Abîd. İslâm’da Siyâsal Akıl. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Muhtâr fi’r-reddi ale’n-Nasâra. thk. Muhammed Abdullah eş-Şerkâvî. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1991/1411.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 8 cilt. Kâhire: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1965/1384.
• Cedân, Fehmî. el-Mihne: bahs fî cedeliyyeti’d-dîni ve’s-siyâsi fi’l-İslâm. Amman: Dârü’ş-Şürûk, 1989.
• Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka, 2002.
• Çakın, Kamil. “Kitâbu’t-Tevhîd’in Bâb Başlıklarına Göre Buhârî’nin Tevhîd Anlayışı”, Dinî Araştırmalar 7/20 (2004), 425-43.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dârimî, Ebû Saîd Osmân b. Saîd. er-Red ale’l-Cehmiyye. thk. Ebû Âsım eş-Şevâmmî. Kâhire: Mektebetü’l-İslâmiyye, 2010/1431.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 1999/1420.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-İbâne an Usûli’d-diyâne. Beyrût: Dâru İbni Zeydûn, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. çev. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce-Arapça Kültür; Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitapyayınevi, 2017.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990/1411.
• Hanbel b. İshak. Zikru Mihneti’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Muhammed Nağş. b.y.: 1983/1403.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Medîneti’s-selâm (Târîhu Bağdâd). thk. Beşşâr Avvâd Mâruf. 21 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî 1422/2001.
• Hodgson, M. G. S. İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. çev. Metin Karabaşoğlu vd. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayınları, 1993.
• İbn Batta, Ebû Abdillâh Ubeydullah b. Muhammed. el-İbâne an şeriati’l-firkati’n-nâciye ve mücânebeti’l-fırâki’l-mezmûme. thk. Rızâ b. Na’sân Mu’tî vd. 9 Cilt. Riyâd: Dârü’r-Râye, 1994/1415.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Yâsir b. İbrâhîm. 11 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, ts..
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî vd. 13 Cilt. Kâhire: Matbaatü’s-Selefiyye, ts..
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 15 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmi, 1327.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddime. çev. Halil Kendir. 2 Cilt. Ankara: İmaj, 2004.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. Kitâbü’t-Tevhid ve isbâtü sıfâti’r-rab. thk. Abdülazîz b. İbrahim eş-Şehvân. 2 Cilt. Riyâd: Dâru’r-Rüşd, 1988/1408.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. Zemmü’t-teʾvîl. İskenderiye: Dâru’l-Basîra, 2002. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İhtilâf fi’l-lafz ve’r-red ʿale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985/1405.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vilu Muhtelifi’l-Hadis (Hadis Müdafaası). çev. M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: OTTO Yayınları, 2017.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts..
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânül-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhâcü’s-sünnetü’n-Nevebiyye. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 9 Cilt. Riyâd: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmî, 1986/1406.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Menâkıbu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. b.y.: Dâru’l-Hicr, 1409.
• İbnü’l-Esîr, İzzuddin Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Kâmil fiʹt-Târih. çev. Ahmet Ağırakça vd. 12 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1986.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yâkub. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed. Fadlü’l-iʿtizâl ve Tabakâtü’l-Muʿtezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrût: Dâru’l-Fârâbî, 2017/1439.
• Kaplan, İbrahim. Erken Dönem Müslüman-Hıristiyan Teolojik İlişkileri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî. thk. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996/1416.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs”. 6/220-221. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnet’in Kurucu Ataları Ashâbu’l-Hadise Göre Allah’ın Sıfatları Meselesi. Ankara: OTTO Yayınları, 2017.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 25 cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1981/1401.
• Koçyiğit, Talât. Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1988. Kolektif. Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi. 17 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1987.
• Kutluay, Yaşar. İslâmiyette İtikadî Mezheplerin Doğuşu. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Öz, Mustafa. “Ca‘d b. Dirhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/542-543. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Öz, Mustafa. “Muammer b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/323-325. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Öz, Mustafa. “Zındık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Muattıla”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/330-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Suçin, Mehmet Hakkı. “Arapça Çeviri Geleneği: Altın Dönem”. Journal of Turkish Studies 33/2 (2010), 111-138.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. b.y.: Dâru’l-Meârif, 1967/1387.
• Temîmî, Ebu’l-Arab Muhammed b. Ahmed b. Temîm. Kitâbü’l-mihen. thk. Yahya Vehîb el-Cebûrî. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2006/1427.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). Câmiu’t-Tirmizî. b.y.: el-Evgâfu’s-Suudiyye, 2000/1421.
• Turhan, Ayşe. “Mu‘tezilî Sıfat Telakkisinin İnşâında Cehm b. Safvan’ın Belirleyiciliği”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41/2 (Aralık 2018), 92-101.
• Ulutaş, Yasin. “Hârûn Reşîd’in Kostantin’e Gönderdiği İslâm’a Davet Mektubunda Yer Alan Kelâmi Konular”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 585-607.
• Üzüm, İlyas. “Mücessime”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/448-449. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Araz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/337-342. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Muhtasaru’l-Uluvv li’l-Aliyyi’l-Azîm. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Ümmülkura Yayınevi, 2009.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru âlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 29 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1983/1403.