Michael Servetus’u Bir Ariusçu Olarak Tanımlamanın İmkânı Üzerine

Yıl 2023, Sayı: 24, 43 - 54, 20.10.2023

Talha Fortacı

https://doi.org/10.32950/rid.1263415

Öz

Üniteryanizm’in kurucusu kabul edilen İspanyol hekim Michael Servetus Hristiyanlık tarihinde teslis karşıtı görüşleriyle ön plana çıkmıştır. Birçok eserinde teslis eleştirisi yapan Servetus, Hristiyanlığın teslis yanlısı ana akım teolojik çizgisinden ayrıldığı gerekçesiyle önce “sapkın” ilan edilmiş, ardından da 1553 yılında Calvin’in yönlendirmeleri neticesinde Cenevre şehir merkezinde yakılarak öldürülmüştür. Servetus’un görüşlerine yakından bakıldığında onun teslis karşıtı düşüncelerini Kitab-ı Mukaddes’e dayandırdığı görülmektedir. Bununla birlikte iddialarını ispatlamak için yer yer antik Yunan filozoflarına, erken dönem kilise babalarına, Yahudi ve İslam literatürüne referans yaptığı dikkatleri çekmiştir. Michael Servetus, çoğu Hıristiyan topluluğunun kabul ettiği geleneksel teslis doktrininin çok tanrılığa eşdeğer olduğu kanaatindedir. Bununla birlikte, o, geleneksel teslis doktrinini reddetmesine rağmen kendisinin tanımlamış olduğu başka bir Hristiyanlık anlayışına inanmıştır. O “Oğul”un aynı anda tam olarak hem tanrı hem de beşer olan bir doğasının olduğuna, “Baba”dan bağımsız bir ulûhiyet barındıran bir varlık olmadığına, bilakis Oğulun ebedi Kelamın (Logos) ebedi olmayan “Beşer İsa” ile birliğinden ibaret olduğuna inanmıştır ve Mesih’in doğasını “karışım” (Tanrı-beşer kombinasyonu) olarak tanımlamıştır. Servetus Baba, Oğul ve Kutsal Ruh’u ulûhiyette içkin olan “şahıslar” ya da “varlıklar/özler” olarak değil, Tanrının eylem/tezahür biçimleri olarak tasavvur etmiştir. Hristiyanlık tarihinde, tevhit ilkesine halel getirdiği düşüncesiyle teslis öğretisini reddeden teologlar ve gruplar her zaman var olmuştur. Antikçağ ve Geç Antikçağ özelinde bakılırsa, Ebionitler, Dinamik Monarşiyanistler veya Ariusçular bu bakımdan örnek gösterilebilir. 16. yüzyılda yaşamış İspanyol hekim ve teolog Michael Servetus da bu bağlamda önem taşıyan bir isimdir. Michael Servetus (1509-1553), Hristiyanlığın en temel dogması teslisi reddeden bir Hristiyan’dır. Hristiyanlık tarihine bakıldığında teslis anlayışını benimsememiş tek Hristiyan o değildir fakat onu önemli kılan husus hem tıp alanında önemli çalışmaları ve katkıları olan biri olması hem de sahip olduğu teolojik görüşlerle ilgili ciddi eserlerin günümüze ulaşmış olmasıdır. Hristiyan dünyada Servetus’un teslis karşıtı fikirlerini Arius ile kökleştiren yaklaşımlar daima var olmuştur. Bilindiği gibi Arius, IV. yüzyılda yaşamıştır ve onun Tanrı-Mesih ilişkisini açıklarken öne sürdüğü düşünceler o zamanlar büyük tartışmalara yol açmıştır. Ne var ki, Servetus’u Arius’un bir takipçisi olarak kabul etmek pek mümkün görünmemektedir. Nitekim Arius’un teolojik görüşleri incelendiğinde Servetus ile aralarında çok bariz farkların olduğu görülmektedir. Bu makalenin cevaplamak istediği en önemli soru Servetus’un bir Ariusçu olarak nitelendirilip nitelendirilemeyeceğidir. Arius’un görüşleriyle Servetus’un görüşlerinin uyuşup uyuşmadığı, aralarında hangi ölçüde paralellik olduğu veyahut ne ölçüde farklılıklardan bahsedilebileceği soruları da ayrıca önemlidir. İlgili soruların cevabını bulmak için öncelikle Arius ve Servetus’un yaptıkları kristolojik açıklamaların muhtevalarına hâkim olmak durumundayız. Dolayısıyla bu makale, Arius ve Servetus’un görüşlerini mukayese ederek aralarında bir bağlantı olup olmadığını ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Gerek ülkemiz gerekse batı literatürü tarandığında konuyla ilgili müstakil bir çalışmanın olmadığı görülmüştür. Bu vesileyle makale, literatürdeki boşluğa bir katkı çabası taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Michael Servetus, Arius, Teslis, Hristiyanlık, Teoloji

On the Possibility of Identifying Michael Servetus as an Arian

Öz

The Spanish physician Michael Servetus, who is considered as the founder of Unitarianism, stood out in the history of Christianity with his anti-trinitarian opinions Servetus, who criticised the Trinity in many of his works, was first declared a "heretic" on the grounds that he departed from the mainstream theological line of Christianity, which was pro-Trinitarian, and then burned to death in the city centre of Geneva in 1553 as a result of Calvin's directives. A closer look at Servetus' views reveals that he based his anti-trinitarian views on the Bible. However, it is remarkable that he sometimes refers to ancient Greek philosophers, sometimes to early church fathers, sometimes to Jewish and sometimes to Islamic literature in order to substantiate his claims. According to Michael Servetus, the conventional belief of the Trinity, which is acknowledged by the majority of Christian societies, is equivalent to polytheism. He did, however, hold to a different understanding of Christianity that he himself articulated, despite rejecting the orthodox belief of the Trinity. He held that the "Son" was not a divinity separate from the "Father," but rather that the Son was the union of the eternal Word (Logos) with the non-eternal "human Jesus," and he described the nature of Christ as a "mixture" (a combination of God and man). The Father, the Son, and the Holy Spirit were not thought of by Servetus as "persons" or "beings/essences" immanent in divinity, but rather as actions or expressions of God. The idea of the Trinity has consistently been denied by some theologians and some groups throughout the history of Christianity on the grounds that it violates the monotheistic tenet. The Ebionites, Dynamic Monarchians, or Arians are instances in the context of Early and Late Antiquity. In this sense, Michael Servetus, a Spanish physician and theologian, is equally significant. Christian Michael Servetus (1509–1553) denied the Trinity as a central tenet of Christianity. He is not the only Christian in history to reject the doctrine of the Trinity, but what distinguishes him as significant is that he made significant contributions to the field of medicine and that serious writings about his theological beliefs have persisted to the present day. In the Christian world, there have always been approaches that root Servetus' anti-trinitarian ideas in Arius. As is known, Arius lived in the IVth century and his ideas on the relationship between God and Christ caused great controversy at the time. However, it does not seem possible to accept Servetus as a follower of Arius. As a matter of fact, when Arius' theological views are examined, it is seen that there are very obvious differences between him and Servetus. Whether Servetus may be classified as an Arians is the most crucial point that this article aims to solve. It is also crucial to consider whether or whether Arius and Servetus' perspectives are in agreement, as well as how similar or unlike they are. We must first understand the content of Arius' and Servetus' christological explanations in order to uncover the solutions to the pertinent problems. In order to determine whether there is a relationship between Arius' and Servetus' viewpoints, this essay compares them. It has been noted that neither western literature nor our country's literature has conducted an seperate investigation of the topic. The paper makes an effort to fill this vacuum in the literature on this particular occasion

Anahtar Kelimeler

Michael Servetus, Arius, Holy Trinity, Christianity, Christology

Kaynakça

• Athanasius. “Four Discourses against the Arians”. https://www.newadvent.org/fathers/28161.htm. 02 Kasım 2022
• Aydın, Mahmut. Hristiyanlık: Tarih, İnanç ve Uygulama. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2021.
• Bainton, Roland. Hunted Heretic. Boston: Beacon Press, 1953.
• Baş, Bilal. Bir Hıristiyan Mezhebi Olarak Aryüsçülük. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2016.
• Beisner, E. Calvin. God in Three Persons. Wheaton: Tyndale House Publishers, 1978.
• Brandon, S. G. F. “Ebionites”. A Dictionary of Comparative Religion. ed. S. G. F. Brandon. 253. New York: Scribner, 1970. http://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran
• Doğan, Servet. Aryüsçü Hristiyanlık. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2021.
• Drummond, William Hamilton. The Life of Michael Servetus. London: John Chapman Press, 1848.
• Duygu, Zafer. “Hıristiyanlığın Erken Yüzyıllarındaki İsa Teolojisi Tartışmalarında ‘Dinamik Monarşiyanist’ Akıma Özgü ‘Monoteist’ Kristoloji Ve Bunun ‘Ebionit’ Kristolojiyle Mukayesesi”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (13 Nisan 2018), 329-343. https://doi.org/10.30794/pausbed.414973
• Duygu, Zafer. Hıristiyanlık ve İmparatorluk. İstanbul: Divan Yayınları, 2017.
• Fortacı, Talha. “The Trinity in the Theology of Michael Servetus”. Oksident 4/2 (2022), 173-206.
• Fortacı, Talha. Teslis Karşıtı Bir Hristiyan Michael Servetus. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2022.
• Fortacı, Talha. “Üniteryan Evrenselci Cemiyeti ve Günümüz Hristiyanlığındaki Yeri”. 571-770. Ankara: ASBÜ Yayınları, 2023.
• Harbison, Craig S. “Counter-Reformation Iconography in Titian’s Gloria”. The Art Bulletin 49/3 (1967), 244-246.
• Harman, Ömer Faruk. “Rûhulkudüs”. DİA. 35/216-217. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Heinrich Von, Allwoerden - Johann Lorenz Von, Mosheim. Historia Michaelis Serveti. Helmstad: Stanno Buchholtziano, 1728.
• Hillerbrand, Hans J. (ed.). The Protestant Reformation. U.S.A.: Happer Perennial, 1968.
• Hughes, Peter. “The Face of God: The Christology of Michael Servetus”. JUUH 40 (2017 2016), 16-53.
• Kaçar, Turhan. “Ebioniteler’ den Arius’a: Eskiçağ Doğu Hristiyanlığında İsa Teolojisi Tartışmaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/2 (2003), 187-206.
• Kaçar, Turhan. “Ebioniteler’den Arius’a: Eskiçağ Doğu Hristiyanlığında İsa Teolojisi Tartışmaları”. AÜİFD 44/2 (2003), 187-206.
• Kilby, Karen. “Trinity”. The Dictionary of Christian Theology. 518-520. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
• Klauber, Martin I. “Servetus, Michael (1511-53)”. The Dictionary of Historical Theology. ed. Trevor A. Hart. 520-522. Milton Keynes: Paternoster Press, 2000.
• Liguori, Alfonso Maria de’. The History of Heresies and Their Refutation. çev. John T. Mullock. Dublin: James Duffy, 1857.
• Mattison, Mark. “Michael Servetus: Fountainhead of Anti-Trinitarianism”. A Journal from the Radical Reformation A Testimony to Biblical Unitarianism 1/1 (1992 1991), 27-43.
• Mitchell, S.C. “A Stricture on Schaff’s Account of Servetus”. The American Journal of Theology 1/2 (1897), 450-459.
• Murray, David Christie. A History of Heresy. Oxford: Oxford University Press, 1989.
• Schulte am Hülse, Christine. “The Holy Spirit in the Theological Work of Michael Servetus”. Church History and Religious Culture 101/2-3 (2021), 214-233.
• Servetus, Michael. RC. çev. Christopher A. Hoffman - Marian Hillar. Lewiston: The Edwin Mellen Press, 2007.
• Servetus, Michael. Restoration of Christianity. çev. Christopher A. Hoffman - Marian Hillar. Lewiston: The Edwin Mellen Press, 2007.
• Servetus, Michael. The Two Treatises of Servetus on The Trinity. çev. Earl Morse Wilbur. Londra: Cambridge: Harvard University Press, 1932.
• Servetus, Michael. Treatise Concerning The Supernatural Regeneration and The Kingdom of The Antichrist. çev. Christopher A. Hoffman - Marian Hillar. Lewiston, N.Y: Edwin Mellen Pr, 2008.
• Stead, Christopher. “Arius on God’s ‘Many Words’”. The Journal of Theological Studies 36/1 (1985), 153-157.
• Tausiet, María. “Magus versus Falsarius: A Duel of Insults between Calvin and Servetus”. Reformation & Renaissance Review 10/1 (2008), 59-87.
• Thiel, Udo. The Cambridge History of Seventeenth-Century Philosophy. ed. Daniel Garber - Michael Ayers. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• W. A. Hinnebush. The Dominicans, A Short History. Ireland: Dominican Publications., 1985.
• Waardenburg, Jacques. “Teslîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Wilbur, Earl Morse. A History of Unitarianism: Socinianism and Its Antecendents. II Cilt. Boston: Beacon Press, 1945.
• William P., Haugaard. “Arius: Twice a Heretic? Arius and the Human Soul of Jesus Christ”. Church History 29/3 (1960), 251-263.
• Williams, George Huntston. The Radical Reformation. Philadelphia: West Minster, 1962.
• Williams, Rowan. Arius: Heresy and Tradition. U.S.A.: Wm. B. Eerdmans Publishing, 2002.
• Yılmaz, İsmail. Üniteryanizm’in Doğuşu ve Bunu Etkileyen Dini Faktörler. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 1994.