Theological Evaluation of Criticisms Directed to Sensory Miracles in the Modern Period

Yıl 2024, Sayı: 26, 57 - 73, 20.04.2024

Talha Yavuz , Salih Sabri Yavuz

https://doi.org/10.32950/rid.1321495

Öz

Allah, who does not want His servants to stray from the right path, sent prophets to warn peoples and to invite them to the true path. The prophets, each of whom was a guide, conveyed the orders and prohibitions of Allah to the individuals and societies to which they were sent, and for this purpose, they showed great examples of struggle by enduring all kinds of troubles. Of course, the prophets were not left alone in such a difficult task, and each of them was given different miracles by Allah to prove that they were right in the cases of prophethood. Hz. Salih’s camel, The fact that Abraham did not burn in the fire, Hz. Moses’ staff, Hz. Jesus’ resurrection, etc. It is one of the miracles mentioned in the Qur’an. There is an agreement among Islamic scholars that the greatest miracle given to the Prophet is the Qur’an. Miracles such as the splitting of the moon into two, the groaning of the palm stump, the speech of stones, the news that fried mutton is poisonous, which are called sensory miracles outside the Qur’an, are examined in this article and evaluated in terms of the discipline of theology. Even though there are those who do not accept the existence of sensory miracles, especially under the influence of positivist reading styles, as a result of the evidence we have obtained, it is clear that such miracles are related to the Prophet Muhammad. It has been concluded that it was given to the Prophet.

Anahtar Kelimeler

Theology, Prophethood, Types of Miracles, Sensory Miracle, Splitting of the Moon

Modern Dönemde Hissî Mucizelere Yöneltilen Eleştirilerin Kelâmî Açıdan Değerlendirilmesi

Öz

Kullarının hidâyet ve doğru yoldan ayrılmalarını istemeyen Allah zaman içinde bozulan ve hak yoldan uzaklaşan toplumlara, onları uyarmaları ve hak yola davet etmek için peygamberler göndermiştir. Her biri birer hidayet rehberi olan peygamberler, Allah’ın emir ve yasaklarını gönderilmiş oldukları toplumlara tebliğ etmişler ve bu uğurda türlü sıkıntılara göğüs gelerek büyük mücadele örnekleri sergilemişlerdir. Böylesine zorlu bir vazifede peygamberler elbette yalnız bırakılmamış, nübüvvet davalarında haklı olduklarını ispatlamaları için her birine Allah tarafından farklı mucizeler bahşedilmiştir. Hz. Salih’in devesi, Hz. İbrahim’in ateşte yanmaması, Hz. Musa’nın asası, Hz. İsa’nın ölüleri diriltmesi vb. olağanüstü hadiseler Kur’an’da zikredilen mucizelerden bazılarıdır. Hz. Peygamber’e verilen en büyük mucizenin Kur’an-ı Hakîm olduğu konusunda İslam âlimleri arasında ittifak vardır. Kur’an dışında hissî mucize olarak adlandırılan ayın ikiye bölünmesi, hurma kütüğünün inlemesi, taşların konuşması, kızartılmış koyun etinin zehirli olduğunu haber vermesi gibi mucizeler de nübüvvet bahislerinde ele alınmaktadır. Bu makalede söz konusu hissî mucizeler incelenmiş ve kelâm ilmi açısından değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Özellikle pozitivist okuma biçimlerinin de etkisiyle hissî mucizelerin varlığını kabul etmeyenler olmakla birlikte ulaştığımız deliller neticesinde bu tür mucizelerin Hz. Peygamber’e verildiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Nübüvvet, Mucize Çeşitleri, Hissî Mucize, Ayın Yarılması

Teşekkür

Editör ve hakemlere şimdiden teşekkürlerimi sunuyor ve hayırlı çalışmalar diliyorum.

التقييم المعجزات الحسية المنسوبة إلى النبي في العصر الحديث من حيث علم الكلام

Öz

إن الله الذي لا يريد عباده أن يبتعدوا عن الصراط المستقيم أرسل
الأنبياء لتحذير الشعوب ودعوتهم إلى الصراط المستقيم. وقد نقل الأنبياء ، الذين كان كل منهم
مرشدًا ، أوامر الله ونواهيه إلى الأفراد والمجتمعات التي أرسلوا إليها ، ولهذا الغرض ، أظهروا
أمثلة عظيمة للنضال من خلال تحمل جميع أنواع المشاكل. وبالطبع ، لم يُترك الأنبياء وحدهم
في مثل هذه المهمة الصعبة ، بل أعطي الله لكل منهم معجزات مختلفة لإثبات أنهم على صواب
في حالات النبوة. جمل صالح ، وإبراهيم لم يحترق في النار ، وعصا موسى ، وقيامة المسيح
من الأموات ، هي بعض المعجزات التي ورد ذكرها في القرآن. هناك اتفاق بين علماء المسلمين
على أن أعظم معجزة للنبي صلى الله عليه وسلم هي القرآن. المعجزات مثل انقسام القمر إلى
قسمين ، أنين جذع النخيل ، كلام الحجارة ، خبر أن لحم الضأن المقلي سام ، والتي تسمى
الإعجاز الحسي خارج القرآن ، هي تم فحصها في هذه المقالة وتقييمها من حيث الكلام. على
الرغم من وجود تفسيرات سلبية من قبل البعض حول المعجزات الحسية ، خاصة مع تأثير بعض
المقاربات الوضعية ، فقد استنتج أن مثل هذه المعجزات قد أعطيت للنبي صلى الله عليه وسلم
نتيجة للأدلة التي توصلنا إليها

Anahtar Kelimeler

علم الكلام, النبوة, أنواع المعجزة, معجزة حسية, انشقاق القمر

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Müsnedü İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaut vd. Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-sebı’l-mesânî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2005.
• Âmidî, Seyfeddin Alî b. Muhammed. Ebkârü’l-efkâr. nşr. Ahmed Mehdî. Kahire: 2002.
• Âmidî, Seyfeddin Alî b. Muhammed. el-Mübîn fî meʿânî elfâzi’l-hükemâʾ ve’l-mütekellimîn. thk. Hasan Mahmûd eş-Şâfiî. Kahire: 1983.
• Âmidî, Seyfeddin Alî b. Muhammed. Gâyetü’l-merâm fi ilmi’l-kelâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳârî şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. tsh. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed. ʿAvnu’l-maʿbûd şerḥu süneni Ebî Dâvûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1415.
• Azimli, Mehmet. “Şakku’l-Kamer Olayı Çerçevesinde Bazı Tahliller”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/1 (Şubat 2008), 25-40.
• Bağdâdî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Bağdadî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir. Usulu’d-din. Beyrut: 1981.
• Bâkıllanî, Muhammed b. Tayyib. Kitâbü Temhîdi’l-evâʾil ve telhîsı’d-delâʾil. nşr. İmamüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’sSekâfiyye, 1407/1987.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Tayyib. İ’cazü’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l- Maârif, ts.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn. Delâilü’n-nübüvve. thk. Abdülmünim Kaleci. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Bilmen, Ömer Nasuhi Bilmen. Muvazzah İlm-i Kelâm. İstanbul: ts.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mûcize”. 30/348-351. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Bulut, Halil İbrahim. Nübüvvetin İspatında Mûcize. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mûcizenin İmkân ve Delâleti Konusunda İleri Sürülen İtirazlar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (2001), 173-196.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Kinânî. Hucecü’n-nübüvve. Resâʾilü’l-Câhiz içinde. nşr. Abdüsselâm M. Hârûn. Kahire: 1979.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Ahkâmü’l-Kurân. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1985.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. Sıhâhu’l-luga/Tâcü’l-luga. Beyrut: 1990.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerif. Ta’rifât. İstanbul: 1918.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerif. Şerhu’l-mevâkıf. nşr. Muhammed Bedreddin en-Nasânî. Kahire: 1907.
• Çelebi, İlyas. “İnşikâku’l-Kamer”. 22/343-345. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çelikan, Serkan. “Hz. Peygamber’in Yahudi Bir Kadın Tarafından Zehirlenmesi Hadisesi Hakkındaki Rivayetler ve Kur’ân Dışı Vahiyle İlgisi”. Dergiabant: AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (2020), 401-421. https://doi.org/10.33931/abuifd.753951.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Diyârbekrî, Kâdî Hüseyin b. Muhammed. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi’n-nefîs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Düzenli, Muhittin. Hadislerde Gizli Kusurlar -İllet ve Şâz-. İstanbul: İsam Yayınları, 2016.
• Düzgün, Şaban Ali vd. Kelâm El Kitabı. 4. Baskı. Ankara: Grafiker Yayınları. 2015.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemil. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1420.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî. Tefsîru Ebi’l-Leys. nşr. Ali M. Muavvaz. Beyrut: 1413/1993.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah el-İsfahânî. Delâilü’n-nübüvve. nşr. Muhammed Revvâs Kal’acî-Abdülberr Abbas. Beyrut: 1991.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı. İstanbul: İşaret yayınları, 2002.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: 1991.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fî’l-i’tikâd. thk. Abdullah Muhammed el-Halîlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ. Bulak: 1324.
• Harpûtî, Abdüllatif. Tenkîhu’l-kelâm fi akâidi ehli’l-İslam. İstanbul: 1911.
• Hâzin, Alâüddîn Alî el-Bağdâdî. Lübâbü’t-te’vîl fî maani’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Allân, Muhammed Alî. Delîlü’l-fâlihîn li turuki Riyâzi’s-sâlihîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2004.
• İbn Atıyye, Abdülhak el-Endelüsî. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasen en-Nîsâbûrî, Mücerredü makâlât. nşr. D. Gimaret. Beyrut: 1987.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d vd. Kahire 1398/1978.
• İbn Haldun, Veliyyüddîn Abdurrahmân et-Tûnisî. Mukaddime. nşr. Ali Abdülvâhid Vâfî. Kahire: ts.
• İbn Hazm, Alî b. Ahmed el-Kurtubî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. Beyrut: 1986.
• İbn Hişam, Muhammed b. İshak. es-Sîretü’n-nebeviyye. nşr. Mustafa es-Sekkâ vd. Kahire: 1375/1955.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed. es-Sîre. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Kayyım, Muhammed b. Ebî Bekr el-Cevziyye. Zâdü’l-meâd fi hedyi hayri’l-ibâd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Resâil. nşr. Ahmed Cevdet. İstanbul: 1316.
• İbn Kesîr, İsmâîl b. Şihâbiddîn. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbn Kesîr, İsmâîl b. Şihâbiddîn. el-Bidâye ve’n-nihâye. Kahire: Dâru’l-Kalem, 1994.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: 1990.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa‘d. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed. el-Cevâbu’s-sahîh li men beddele dîne’l-Mesîh. thk. Abdurrahman b. Hasen Kaid. 5 Cilt. 1. Baskı. Cidde: Daru İbn Hazm, 2019.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: 1994.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn. Üsdü’l-gâbe fî maʿrifeti’ṣ-sahâbe. thk. Ali Muḥammed Muʿavvaḍ ve Adil Aḥmed Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Kahire: ts.
• İsfahânî, Hüseyn b. Muhammed er-Râgıb. el-İ’tikâdât. nşr. Şemrân el-İclî. Beyrut: 1988.
• İsfahânî, Hüseyn b. Muhammed er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurʾân. Beyrut: ts.
• Kâdî, Abdülcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî, Abdülcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî. Kahire: 1962.
• Kâdî İyâz, İyâz b. Musa el-Yahsubî. eş-Şifâ bi tarîfi hukûki’l-Mustafâ. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, t.s.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Kastallânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-Mevâhibü’l-ledünniyye. nşr. Salih Ahmed eş-Şamî. Beyrut: 1412/1991.
• Kastallânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübrâ, 1323.
• Köksal, M. Âsım. İslâm Tarihi: Hz. Muhammed (a.s.) ve İslâmiyet, Medine Devri. İstanbul: 1987.
• Lâlekâî, Hibetullah b. el-Hasen er-Râzî. Şerhu usûli i’tikâdi Ehli’s-sünne ve’l-cemâa. thk. Ahmed b. Saîd el-Ğâmidî. Suudi Arabistan: Dâru Taybe, 2003.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî. İmtâʿu’l-esmâʿ. nşr. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: 1941.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. trc. Bekir Topaloğlu. 8. Basım. Ankara: İSAM Yayınları, 2016.
• Maverdî, Alî b. Muhammed el-Basrî. en-Nüket ve’l-uyûn. Beyrut: 1992.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Mustafa Müslim. Mebâhis fi i‘câzi’l-Kur’ân. Riyâd: Dâru’l-Müslim, 1416.
• Nebhânî, Yusuf b. İsmail. Hüccetullahi ale’l-âlemîn fî mu’cizâti Seyyidi’l-murselîn. Diyarbakır: ts.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Bahru’l-kelâm. thk. es-Seyyid Yûsuf Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. thk. Claude Salame’. Tebsıratü’l-edille. Dimaşk: 1990.
• Önal, Ramazan. “Hz. Peygamber’in Mûcizelerinden Hanînü’l-Ciz’ Hadisesi (Mahiyeti ve İntikal Şekli)”. OAD: Ortaçağ Araştırmaları Dergisi = Journal of Medieval Researches, 3/2 (Aralık 2020), 416-423. https://doi.org/10.48120/oad.826033.
• Önkal, Ahmet. “Übey b. Halef”. 42/272. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Râgıb, el-İsfehânî. Tefsiru’r-Rağıb el-İsfehânî. Mısır: 1999.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Kitâbu’l-erbaîn fî usûli’d-dîn. thk. Mahmûd Abdülaziz Mahmûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr,1981.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Muhassal, nşr. Tâhâ Abdurrûf Sad. Kahire: Mektebetü Külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fi usuli’d-din. çev. Bekir Topaloğlu. 15. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Saîd Havvâ. el-Esâs fi’s-Sünne. Dâru’s-Selâm, 1995.
• Salmazzem, Mehmet. “Ayın Yarılması Meselesine Dair Tefsirlerdeki Yorum Farklılıkları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22/2 (Aralık 2018), 859-884. https://doi.org/10.18505/cuid.448167.
• Sancar, Faruk. “Bağnaz Bir Selefî mi Endişeli Bir Entelektüel mi? (İbn Teymiyye’nin Eleştirel ve Reaksiyoner Karakteri Hakkında)”. Dinî Araştırmalar, 18/46 (Haziran 2015), 97-125. https://doi.org/10.15745/da.85975.
• Sübkî, Tacuddin. es-Seyfu’l-meşhur fi şerhi akîdeti Ebi Mansur. thk. Mustafa Saim Yeprem. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Mutevella Mansûr. Kahire: Mektebetü Dâru’tTürâs, 2007.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Müsned. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1400.
• Said Havvâ. el-Esâs fi’s-sünne. Dâru’s-Selâm, 1995.
• Şâmî, Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd. thk. Şeyh Âdil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2007.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemu’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. Musul: Mektebetü’l-ʿUlûm ve’l-Hikem, 1983.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Kahire: Hecer, 2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl. Beyrut: Dâru Süveydân, ts.
• Tanrıkulu, Ebubekir. Tarih Boyunca Yaşamış Zalim, Hain ve Kâfirlerin Hazin Sonu. Ankara: 2021.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’l-mekâsıd. Beyrut: 1989.
• Topaloğlu, Bekir vd. İslâmda İnanç Esasları. İstanbul: 1998.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed. el-Vesîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer. Kitâbü’l-megâzî. nşr. M. Jones. Beyrut: 1984.
• Yavuz, Salih Sabri. İslâm Düşüncesinde Nübüvvet. İstanbul: Metamorfoz Yayıncılık, 2020.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Delâilü’n-Nübüvve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/115-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Zebidî, Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 1988.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Zürkânî, Muhammed b. Abdilbâkî. Şerḥu’l-mevâhibi’l-ledünniyye. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.