الانتقادات الموج ّھة إلى قرار الحقوق العائلیة العثماني 1917

Yıl 2019, Sayı: 15, 312 - 363, 20.06.2019

Ensar Durmuş , Mehmet Ali Yargı

https://doi.org/10.32950/rteuifd.558920

Öz

تم تقنین الأحكام الفقھیة المتع لّقة بالحقوق العائلیة أولا ً، على نمط القوانین الحدیثة، بإصدار "قرار الحقوق . ومع ذلك، فإن القرار ع ُ ِّر ض لانتقادات في نواِح ي كثیرة ٍ سواء كان من قبل1917العائلیة" في عھد الدولة العثمانیة عام العلماء والمثقفین من المسلمین وغیر المسلمین. ویتناول ھذا البحث انتقادات ِ العلماء والمثقفین من المسلمین المتو ّجھة للقرار على التفصیل في العھد العثماني وما بعده خا ّصةً، وكذلك انتقادات ِ غیر المسلمین على العموم. ولم یتط ّر ق البّحث إلى دراسة انتقادات غیر المسلمین للأحكام الخاصة بھم. وقد تناولنا الانتقادات تحت العناوین التالیة: الانتقادات المتع لقة بمرحلة إعداد القرار وإصداره، وبمخالفتھ للشریعة، وبإعداده دون مراعاة مصالح المجتمع، وبمنحھ الصلاحیات للمحاكم غیر مناسبة لھا، وبالنواقص الموجودة في أحكامھ ومحتویاتھ. ومن الممكن أن یقال إن العدید من المسائل التى كانت محل.النزاع في ھذا القرار لم تزل محل جدال بین الباحثین حتى یومنا ھذا

Anahtar Kelimeler

القانون الإسلام, قرار الحقوق العائلیة, 1917, الأحوال الشخصیة, الأسرة, العثمانیة, تقنین, تدوین

1917 Tarihli Osmanlı Hukūk-ı Âile Kararnâmesi’ne Yöneltilen Eleştiriler

Öz

İslâm aile hukukuna dair hükümler modern anlamda ve kapsamlı bir şekilde 1917 tarihinde yürürlüğe giren Hukūk-ı Âile Kararnâmesi ile kanunlaştırılmıştır. Ancak Kararnâme birçok açıdan hem Müslüman ilim ve fikir adamları hem de gayr-i müslimler tarafından eleştirilmiştir. Bu çalışmada gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet döneminde Müslüman ilim ve fikir adamlarının Kararname’ye yönelttikleri eleştiriler incelenmiştir. Gayr-i müslimlerin ise sadece Kararnâme’nin geneline ilişkin eleştirilerine yer verilmiş, kendilerine özel hükümlere yönelik eleştirileri ele alınmamıştır. Yapılan eleştiriler ilk elden kaynaklara ulaşılarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu eleştiriler Kararnâme’nin hazırlanma ve kanunlaştırma sürecine, şerʻ-i şerîfe aykırılığına, halkın maslahatının gözetilmeden hazırlandığına, mahkemelere verdiği yetkilere ve içeriğindeki eksikliklere yönelik eleştiriler ana başlıkları altında incelenmeye çalışılmıştır. Eleştiri konusu olan meselelerin birçoğunun bugün de tartışılmaya devam eden meseleler olduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Hukūk-ı Âile Kararnâmesi, 1917, Osmanlı, taknîn, kanunlaştırma, tedvin, İslam Hukuku, aile hukuku, Osmanlı hukuku

Criticisms Directed to the Ottoman Family Law Decree in 1917

Öz

The Islamic rules relating to the family were legislated as modern laws for the first time in Islamic history by issuing The Ottoman Family Law Decree in 1917. However, the decree was criticized in many ways by both Muslim scholars and intellectuals and non-Muslims. This study examines the criticisms directed by the Muslim scholars and intellectuals in the late Ottoman era and afterwards. It also includes the criticisms directed by the non-Muslims in general, but not inparticular. The criticisms were classified into the following sub-headings: criticisms against the preparation and issuing process, its violation of the Shariʻa, its preparation without considering the interests of the community, giving inappropriate powers to the courts, and the shortcomings of the rules and their contents. It is possible to say that many issues subjected to criticism are still disputed today.

Anahtar Kelimeler

Family Law Decree, 1917, Ottoman, codification, family law, İslamic law, Ottoman regulation

Kaynakça

• Aksekili, Ahmed Hamdi. “İslâmiyet ve Taaddüd-i Zevcât”. Sebîlürreşâd 11/277, 280 (İstanbul, Safer 1332/1914): 258 – 260, 309 – 312.
• Ali Haydar Efendi. Emvâl-ı Gayr-i Menkûle ve Teminat ve İzâle-i Şüyûʻ. İstanbul: Âmidi Matbaası, 1341.
• Ansay, Sabri Şakir. Medeni Kanunumuzun 25. Yıl Dönümü Münasebetiyle Eski Aile Hukukumuza Bir Nazar: Hukuk İnkılabımızı Aydınlatan Tarihi, Teşrii Vesikalar., Ankara: İstiklal Matbaacılık, 1952.
• Aydın, Mehmet Akif. “el-Ahkâmü’ş-şer‘iyye fi’l-ahvâli’ş-şahsiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1: 557. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Aydın, Mehmet Akif. “Hukūk-ı Âile Kararnâmesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18: 314-318. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mahkeme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27: 341-344. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Aydın, Mehmet Akif. İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Babanzâde Ahmed Naîm. “Bizde Din ve Devlet”. Sebîlürreşâd 15/380 (İstanbul, Teşrîn-i sâni 1334/1918): 292-294.
• Babanzâde Ahmed Naîm. “Müdafaai İslâmiyye: Teaddüd-i Zevcât İslâmiyet’te Men Olunabilir mi imiş? Yine Mansûrizâde Said Efendiye”. Sebîlürreşâd 12/300, (İstanbul, Recep 1332/1914): 248-250.
• Bardakoğlu, Ali. “Türk Aile Hukukunun Tarihi Gelişimi”. Türk Aile Ansiklopedisi. 2: 609-616. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, 1991.
• Benli, Ali. “Çankırılı Sadreddin Efendi”. TDV Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1: 285-286. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967-1970.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. er-Ravzu’l-mürbiʻ şerh-u Zâdi’l-müstakniʻ. Müessesetü'r-risâle, ts.
• Canbaz, Firdevs. Çok Eşlilik Taaddüd-i Zevcât Fatma Aliye Mahmut Esad. Ankara: Hece Yayınları, 2007.
• Cin, Halil. İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme. 2. Baskı. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 1988.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Babanzâde Ahmed Naim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4: 375-376. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çeker, Orhan. Osmanlı Hukūk-ı Âile Kararnâmesi. 5. Baskı. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2017.
• Durmuş, Ensar. 1917 Tarihli Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’ne Yöneltilen Eleştiriler. Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Duymaz, Recep. “Celâl Nuri İleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 242-245. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ebulʻula Mardin. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Edip, Eşref. “Türk Ocağında Hukuk-ı Aile Kararnamesi Münasebetiyle Vuku Bulan Bir İctima”. Sebîlürreşâd 23/585 (İstanbul, 1340/1924): 201-202.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Hukuk-ı Aile Kararnamesi”. 2: 616-617. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, 1991.
• Emanuelidi, Emanuel. “Aydın Mebusu Emanuel Emanuelidi Efendi’nin Hukuk-ı Aile Kanunu Layihası İçin Bir Encümeni Mahsus Teşkiline Dair Takriri”. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 3. Devre 4. İçtima 5. İnʻikad (1333 / 1917) 1: 30-32.
• Erdoğan, Ali. ‘“Seydişehrî’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 25-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Gündüz, Mustafa. Osmanlı Mirası Cumhuriyet'in İnşası: Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar. Ankara: Lotus Yayınları, 2010.
• Güneş, İhsan. Türk Parlamento Tarihi I. ve II. Meşrutiyet. Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 1997.
• Hattâb Ruaynî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman. Mevâhibü'l-celîl li şerh-i Muhtasar-ı Halîl. Dâru âlemi’l-kütüb, ts.
• İpşirli, Mehmet. “Hayri Efendi, Mustafa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17: 62-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Cevâzın Ahkâm-ı Şerʻiyyeden Olup Olmaması Hakkında Nizâ Nizâ-i Lafzîdir”. Sebîlürreşâd 12/303 (İstanbul, 1330/1914): 296 – 303.
• Jaeschke, Gotthard. “Türk Hukukunda Evlenme Akdinin Şekli”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 18/3-4 (1952): 1128-1154.
• Kaya, Süleyman. “Osmanlı Tatbikatında Tek Mezhebe Bağlılık”. Uluslararası Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslâm Mezhepleri Sempozyumu (25-27 Mart 2016 Karaman). Ed. Halit Çalış ve dğr. (Karaman: Karaman İslami İlimler Derneği Yayınları, 2016), 105-120.
• Küçüktiryaki, Ahmed Yasin. Sadreddin Efendinin Hukuk-ı Âile Kararnamesine İlişkin Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Mahmud Esad Efendi (Seydişehrî). Der. Seyyid Mehmet Tahir. Ta'addüd-i zevcât. İstanbul: Tahir Bey Matbaası, 1316/1898.
• Mahmut Paşa. “Ahmed Rıza Beyin Muvakkat Kanun ve Kararnâmeler Hakkındaki Teklifi”. Meclis-i Aʻyan Zabıt Ceridesi, 3. Devre, 4. İçtima, 23. İnʻikad (1918). 1: 338.
• Merğînânî, Burhanüddin Ali b. Ebi Bekr. el-Hidâye (Fethu’l- Kadîr ile birlikte). Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduh, 1970.
• Münip, Abdurrahman. İslâm Hukukuna Göre Hukuk-ı Medeniyye Dersleri. İstanbul: Daru’l-fünûn Matbası, 1340/1924.
• Narin, İsmail “Son Devir Osmanlı Âlimlerinden Ali Haydar Efendi’nin Hayatı, Hukukçuluğu ve Eserleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 46 (Erzurum, 2016): 51-80.
• Nuri, Celal. Havâic-i Kanuniyemiz. İstanbul: Kitaphane-i İctihad, Matbaayı İctihad, 1331.
• Özen, Şükrü. “İbn Şübrüme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 379-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Pazarbaşı, Âdem. I. Dünya Savaşı’nın 1917 Yılı. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2008.
• Rıza, Ahmed. “Kānûn-i Esâsî’nin 36. ncı maddesine Bir Fıkra Tenziline Dair Ahmed Rıza Beyin Takriri”. Meclis-i Aʻyan Zabıt Ceridesi, 3. Devre, 4. İçtima, 18. İnʻikad (1336/1918). 1: 232-334.
• Ruhi, Alaaddin. “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’nin Lağvı Münasebetiyle”. İʻtisâm 36 (İstanbul 1919): 360-363.
• Sadreddin Efendi, Abdulkadir. “Hukûk-ı Âile ve Usûl-i Muhakemât-ı Şerʻiyye Kararnâmeleri Hakkında”. Sebîlürreşâd 15/382 (1918) (İstanbul 1337-1338 / 1918-1919): 321-323; 383: 337-339; 384: 355-357; 385 (1919): 366-369; 386: 385-387; 387: 400-402; 388: 418-419; 389: 434-436; 16/391: 5-6; 16/393: 36-37; 394-395: 52-53; 396-397: 67-68; 398-399: 74-76; 402-403: 115; 408-409: 164-166; 414-415: 211-218; 17/419-420: 21-22; 431-432: 117-118; 18/439: 181-183; 445: 29-31.
• Said, Mansûrizâde. “Cevâzın Ahkâm-ı Şerʻiyyeden Olmadığına Dair”. İslâm Mecmuası 1/10 (İstanbul, 1330/1914): 295-303.
• Said, Mansûrizâde. “Teaddüd-i Zevcât İslâmiyet’te Menʻ Olunabilir”. İslâm Mecmuası 1/8 (İstanbul, 1330/1914): 233-238.
• Şirânî, Ahmed. “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi”. İʻtisâm 40 (İstanbul, 1335/1919): 417-421.
• Şirâzî, Ebû İshâk. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. Thk. Muhammed ez-Zühaylî. Dimeşk: Dâru’l-kalem, 1417/1996.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. el-Hatîb. Muğni'l-muhtâc ilâ maʻrifeti elfâzı'l-Minhâc. Beyrut: Dâru'l-maʻrife, 1418/1997.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Muhtasaru İhtilâfi’l-ulemâ. thk. Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut 1995.
• Toprak, Zafer. “Yüzüncü Yılında Hukuk-ı Aile Kararnamesi”. Toplumsal Tarih Dergisi 288 (2017): 50-54.
• Tunaya, Tarık Zafer. İslamcılık Akımı. İstanbul: Simavi Yayınları, 1991.
• Ünal, Mehmet. “Medenî Kanunun Kabulünden Önce Türk Aile Hukukuna İlişkin Düzenlemeler ve Özellikle 1917 Tarihli Hukuk-ı Aile Kararnamesi”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 34/1 (Ankara, 1977): 195-231.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Bekr el-Esam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 353-355. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yazıcı, Abdurrahman. “Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnâmesi (1917) ve Sadreddin Efendi’nin Eleştirileri”. EKEV Akademi Dergisi 62 (2015): 567-584.
• Yazıcı, Abdurrahman. “Osmanlı Hukuk-ı Âile Kararnamesi’nde Hıristiyan ve Yahudilere Tanınan Haklar”. İnsan Hakları ve Din Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Der. Tevhit Ayengin. (Çanakkale, 2010): 423-436.
• Yılmaz, Ayşegül. “Fer‘î Meseleler Çerçevesinde Mansûrîzâde Saîd Bey’in Fıkıh Anlayışı”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (Bolu, 2018): 498-521. Mevzuat
• Başbakanlık Devlet Arşivi, DH. EUM. KLU. (Dâhiliye Nezareti), Yer Bilgisi: 16-98, 1339.
• Başbakanlık Devlet Arşivi, DH. SN. THR. (Dâhiliye Nezareti), Yer Bilgisi: 79-44, 1336.
• Başbakanlık Devlet Arşivi, DH. SN. THR. (Dâhiliye Nezareti), Yer Bilgisi: 80-5,1336.
• “Fetvahânenin Heyet-i İftâiyye Kısmına, Fetva Odasına Ait Nizamnâme”. Ceride-i İlmiyye 4 (İstanbul: 1332/1914): 155-157.
• “Hukūk-ı Âile Kararnâmesi”. Takvîm-i Vekâyi‘ 3046 (İstanbul, 1336/1917): 3-10; Cerîde-i ilmiyye 34 (İstanbul: 1336/1917): 986-1022.
• “Kānûn-i Ceza’nın 200. maddesinin 19 Rebiü’l-âhir 1332 Tarihli Zeyli Sânisine Muâdil Kararnâme’’. Takvîm-i Vekâyiʻ 3046 (İstanbul, 1336/1917): 10.
• “Kitabü’n-nafakât”. Cerîde-i ilmiyye 21, 23 (İstanbul: 1334/1916): 431-432, 528.
• “8 Zilhicce 1293 Tarihli Kānûn-i Esâsî’nin Bazı Mevâdd-i Muâdilesine Dair Kanun”. Düstur, 2. Tertip, 1: 641-642.
• “8 Muharrem 1336 Tarihli Hukūk-ı Âile Kararnâmesi’nin Lağvı”. Düstur, 2. Tertip, 11: 299.