Sahaflar Şeyhizade Esad Efendi’nin Beyzavi Savunusu: İnceleme ve Metin

Yıl 2021, Sayı: 20, 299 - 320, 25.12.2021

Şükrü Maden

https://doi.org/10.32950/rteuifd.1005349

Öz

Osmanlılıların Kur’ân-ı Kerîm’i anlama ve yorumlama süreçlerinde en fazla etkili olmuş tefsirin Kâdî Beyzâvî’nin Envâru’t-tenzîl’i olduğu söylenebilir. Osmanlı ilmiyesi, tefsir eğitimlerini bu eser üzerinden yürütmüş, onun üzerine pek çok hâşiye kaleme almıştır. Bununla birlikte müfessir Beyzâvî’nin bu eserindeki tefsir tercihleri bazı âlimlerce tenkitlere uğramıştır. Ona çok sayıda eleştiri yöneltenlerden biri Osmanlı âlimlerinin en mümtazlarından kabul edilen Şeyhülislâm İbn Kemâl Paşa’dır. Örneğin İbn Kemâl Paşa, Bakara sûresinin inkarcılara dünya hayatının süslendiğini (züyyine) anlatan 212. âyetinin tefsirinde bu süsleme işini yapanın hakikî fâilinin “şeytan” olduğunu belirtmiş, “Allah” olduğunu söyleyen Beyzâvî’nin hatalı olduğunu iddia etmiştir. Ancak onun Beyzâvî’ye yönelttiği bu eleştirisi cevapsız kalmamıştır. Sahaflar Şeyhizâde Es‘ad Efendi, İbn Kemâl’e itirazlarını içeren müstakil bir risale telif etmiştir. Es‘ad Efendi bu risalesinde öncelikle görüşlerini temellendireceği esasları açıkladığı bir giriş yazmış, ardından da İbn Kemâl’in yorumunun beş açıdan isabetli olmadığını ortaya koymaya çalışmıştır. Bu makalede ise Es‘ad Efendi’nin söz konusu risalesine dair bir inceleme yazısı ve yazma halindeki metnin transkripsiyonu yer almaktadır. Bu makale ile Osmanlı dönemi tefsir literatürü içindeki eleştiri kültürüne işaret edilerek Osmanlıların Kur’ân’ı yorumlama faaliyetlerine dair tespitlerin derinleştirilmesine katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Osmanlı, Beyzâvî, İbn Kemal Paşa/Kemalpaşazade, Sahaflar Şeyhizade Esad Efendi, el-Bakara 2/212

دفاع شيخ زادة أسعد أفندي عن البيضاوي: دراسة ونص

Öz

يمكن القول إن التفسير الأكثر تأثيراً في فهم العثمانيين وتفسيرهم للقرآن هو أنوار التنزيل للقاضي البيضاوي. بنى العلماء العثمانيون تعليمهم التفسيري حول هذا التفسير وقاموا بتأليف العديد من الحواشي عليه. إلا أن بعض ترجيحات البيضاوي انتقدت من قبل بعض العلماء. وكان شيخ الإسلام ابن كمال باشا الذي يعتبر من ابرز العلماء العثمانيين ممن وجهوا إليه انتقادات كثيرة. على سبيل المثال، يقول ابن كمال باشا في قوله تعالى " زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا..." (البقرة ٢/٢١٢) المزِّين الحقيقي هو "الشيطان" ، ويدعي أن البيضاوي الذي قال إن المزِّين الحقيقي "الله" مخطيء في تفسيره. ومع ذلك ، فإن انتقاداته للبيضاوي لم تمر دون إجابة. كتب شيخ زاده أسعد أفندي رسالة منفصلة تحتوي على اعتراضاته على ابن كمال. يبدأ أسعد أفندي أطروحته بمقدمة يشرح فيها المبادئ التي يؤسس عليها آرائه ، ثم يحاول الكشف عن عدم صوابية تفسير ابن كمال في خمسة جوانب. تتكون هذه المقالة من عمل دراسي على هذه الرسالة ونسخة للنص في المخطوطة. تهدف هذه المقالة إلى تعميق التقييمات حول تاليفات العثمانيين لتفسير القرآن من خلال الإشارة إلى ثقافة النقد في الأدبيات التفسيرية العثمانية.

Anahtar Kelimeler

التفسير, العثماني, ابن كمال باشا, أسعد أفندي, البقرة ٢/٢١٢

Sahaflar Sheikhizada As’ad Effendi's Defense of al-Baidawi: Analysis and Text

Öz

It may be said that the most influential work in the Ottomans' understanding and interpretation of the Qur'an is Anwar al-Tanzil by Qadi al-Baidawi. The ilmiya (Ottoman scholars) built their exegetical education around this work and authored numerous hashiyas (marginal notes) on it. However, mufassir al-Baidawi’s interpretative preferences in his tafsir were criticised by some scholars. One of those who levelled a great deal of criticisms at him was Sheikh al-Islam Ibn Kamal Pasha, regarded among the most distinguished Ottoman scholars. For instance, Ibn Kamal Pasha, while interpreting al-Baqara: 2/212, which states that the worldly life is adorned (zuyyina) for those who disbelieve, expresses that the real perpetrator of this adornment was the Satan, and alleges that al-Baidawi, who says that it is Allah, is wrong. However, his criticisms of al-Baidawi have not gone unanswered. Sahaflar Sheikhizada As'ad Effendi authored a separate treatise containing his objections to Ibn Kamal. As'ad Effendi begins his treatise with an introduction in which he explains the principles on which he would base his views, and then endeavors to reveal that Ibn Kamal's interpretation is not correct in five aspects. This study comprises of a review article dealing with the treatise in question and a transcription of the text in manuscript. This paper aims to contribute to the deepening of the evaluations about the activities of the Ottomans to interpret the Qur'an by pointing out the tradition of criticism in the Ottoman exegetical literature.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ottoman, Baydawi, Ibn Kamal Pasha/Kamalpashazada, Sahaflar Sheikizada Asad Effendi, al-Baqara 2/212

Kaynakça

• Abay, Muhammet. Osmanlı Dönemi Müfessirleri. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Ahmed Rif’ad Efendi. Devhatü’n-nükabâ. İstanbul: Karahisari Esad Efendi Litografya Destgahı, 1283.
• Aktepe, M. Münir. “Es’ad Efendi”. İslam Ansiklopedisi. 4/363-365. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1977.
• Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd. Rûhu’l-me’ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb’i’l-mesânî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Ayar, Talip. Sahhâflar Şeyhî - Zâde Mehmed Es’ad Efendi’nin “Üss-i Zafer” Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Aydoğan, Fatih. Sahaflar Şeyhi-zâde Es’ad Mehmed Efendi Divanı. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes’ûd. Me‘âlimu’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum‘a Damîriyye, Süleyman Müslim el-Harş. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1409.
• Beyzâvî, Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî eş-Şâfiî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar’aşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Bilge, Mustafa L. “Ârif Hikmet Bey, Şeyhülislâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/3665-366. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakatü’l-Müfessirin. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1342.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413.
• Ebussuûd, Muhammed b. b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1419.
• Erünsal, İsmail E. “Hâlet Efendi Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/251. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Es’ad Efendi, Sahhaflar Şeyhizâde Mehmed. Züyyine lillezîne Keferû Âyetinin Tefsiri. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, NEKTY10137/3, 30b-39a.
• Fahreddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. et-Tefsîru’l-kebîr: Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1401.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Hanefî. Hâşiyetü’ş-Şihâb: İnâyetü’l-Kādî ve kifâyetü’r-râdî alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, ts.
• Işık, Ayhan. Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-Eşraflık Müessesesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunusî. Tefsîrü’t-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dârü’t-Tunisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak el-Endelûsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîz. 8 Cilt. Doha: Vizâretü’l-evkâfi ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1428.
• İbn Kemâl, Ahmed b. Şemseddîn. İhtilâfu Beyâni’l-Eş’arî ve’l-Mâtürîdî. Ankara: Milli Kütüphane, Adana İl Halk Kütüphanesi, 139/7, 73b-74a.
• İbn Kemâl, Ahmed b. Şemseddîn. Tefsîru İbn Kemâl Paşa. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2018.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Celâleddîn Abdurrahmân b. Ali. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. 9 Cilt. Beyrut-Dımeşk: el-Mektebü’l-İslâmî, 1404.
• İbnü’l-Müneyyir. el-İntisâf. thk. Muhammed Abdüsselâm Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424.
• İbnü’t-Temcîd, Muslihuddin Mustafa b. İbrâhim el-Hanefî er-Rûmî. Hâşiyetü’l-Konevî alâ Tefsîri’l-İmâmi’l-Beyzâvî ve me‘ahû Hâşiyetü İbni’t-Temcîd. thk. Abdullâh Mahmûd Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422.
• İpşirli, Mehmed. “Halil Efendi, Çerkez”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/312. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• İsferâyînî, İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşah. Hâşiye alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Hakses, 331, 1b-372b.
• Kalkışım, M. Muhsin. Şeyh Gâlib Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Karatepe, Tuba Çavdar. “Esad Efendi Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/347. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
• Kâzerûnî, Ebü’l-Fazl el-Kuraşî es-Sıddîkî. Hâşiye alâ Envâri’t-tenzîl. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Arabiyyeti’l-kübrâ, ts.
• Kılıç, Mustafa. İbn-i Kemâl Hayatı Tefsire Dair Eserleri ve Tefsirindeki Metodu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Doktora Tezi, 1981.
• Konevî, İsâmüddin İsmâil b. Muhammed el-Hanefî. Hâşiyetü’l-Konevî alâ Tefsîri’l-İmâmi’l-Beyzâvî ve me‘ahû Hâşiyetü İbni’t-Temcîd. thk. Abdullâh Mahmûd Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî vd. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1427.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm. Şerhu Esmâillâhi’l-Hüsnâ. Beyrut: Dâru’z-zâl, 1406.
• Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Haşiyesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Abdullah Vanlıoğlu vd. 27 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-Uyûn. thk. es-Seyyid Abdülmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî: Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.
• Molla Gürânî, Şihâbüddîn Ahmed b. İsmâîl. Gâyetü’l-emânî fî tefsîri kelâmi’r-Rabbânî. thk. Hâmid b. Ya‘kûb el-Ferîh. Dübey: Dâru’l-hadâra, 1439.
• Müstakîmzâde, Süleymân Sa‘deddîn Efendi. Devhatü’l-meşâyih. İstanbul, ts.
• Necmeddîn en-Nesefî, Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 15 Cilt. İstanbul: Dâru’l-lübâb, 1440.
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ‘ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. thk. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Muhammed Adnân Dervîş. y.y., ts.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/235-240. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Yılmazer, Ziya. “Esad Efendi, Sahaflar Şeyhizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/341-345. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrâhîm b. es-Serrî. Meâni’l-Kur’ân ve İ‘râbühû. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Tefsîrü’l-Keşşâf an hakāiki gavâmidı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl. thk. Muhammed Abdüsselâm Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424.