Resmi Tedvin Dönemi İlel İlmi Işığında Hadis Kitabetinin Yeniden Dönemlendirilmesi

Yıl 2021, Sayı: 20, 195 - 225, 25.12.2021

Ahmad Snobar

https://doi.org/10.32950/rteuifd.1010524

Öz

Bu makale Müslüman araştırmacıların hadis tarihinin dönemlendirilmesine dair görüşlerini yeni bir perspektifle ele almayı hedeflemektedir. Çalışmada, Müslümanların 20. yy’da Oryantalist fikirler karşısında geliştirdikleri savunma mekanizmasının söz konusu dönemlendirmede etkili olduğu iddia edilmektedir. Buna göre Müslüman araştırmacılar Oryantalist düşüncelere karşı koymak amacıyla verdikleri mücadelede hadis tarihindeki bazı dönemleri realiteyle uyuşmayan bir şekilde öne çıkarmışlardır. Nitekim bu tarz bir dönemlendirmenin oryantalist tartışmalar öncesinde hiçbir ulema tarafından yapılmamış olması dikkat çekicidir. Araştırmada Ömer b. Abdülazîz tarafından gerçekleştirildiği iddia edilen “resmi tedvin” dönemine odaklanılarak bu dönemin oryantalistlerin hadislerin hicri ikinci asrın sonunda yazıldığı görüşüne tepki olarak bazı muasır Müslüman araştırmacılar tarafından ayırt edici ve kapsayıcı bir dönem haline getirildiği öne sürülmektedir. Bahsi geçen araştırmacılar bu dönemde resmi emirle yazılan hadis kitaplarının şehirlerde yayıldığını belirterek hadislerin güvenilirliğini resmi tedvin emrinin ispatıyla sağlama cihetine giderler. Çalışmada bu dönemin ilel ve hadis tenkidi literatürüne herhangi bir yansıması olmamasından hareketle mezkûr dönemin kapsayıcı ve ayırt edici bir dönem olmayıp Ömer b. Abdülazîz’in tamamlanamamış bir girişimi olduğu ifade edilmektedir. Nitekim ilel âlimleri bundan çok daha az etkili olaylara dahi yer vermişlerdir. Araştırmada ulaşılan sonuçlardan biri de Müslümanları bu duruma iten sebebin, Batılıların “tarih yazılı vesikalarla sabit olur” fikrinden vazgeçerek sözlü tarihe yönelmeleri neticesinde Müslümanların bahsi geçen fikirle daha çok muhatap olmalarıdır.

Anahtar Kelimeler

Hadis Tarihi, İlel, Resmi tedvin, Oryantalizm, ez-Zühri

The “Official Codification” Stage: A Revision of the History of Recording Hadiths with Emphasis on the Science of ‘Ilal

Öz

This paper evaluates how specialists in hadith studies since the 20th century have been heavily influenced by the urge to defend the field against Orientalist arguments when writing the history of recording hadiths. This has led them to exaggerate the importance of certain episodes, even though they have no firm basis in history, and that previous scholars — notably those writing before the existence of an Orientalist narrative to oppose — did not consider these same episodes to represent a significant juncture. This paper focuses on the “Official Codification” (al-tadwin al-rasmi) stage, carried out by ‘Umar bin ‘Abd al-‘Aziz, as an example of this. Contemporary scholars have described this phase as a defining moment in the overall development of the field, the first time official texts had been distributed throughout the cities. This illustration allowed them to easily counter the Orientalist claim that hadiths were not recorded in writing until the end of the 2nd century. By investigating this period closely, however, this paper argues that the “Official Codification” stage was actually not that remarkable, and that, in fact, the efforts undertaken by the caliph ‘Umar remained unfinished. It is also telling that this period is not given as much weight in works of ‘ilal and naqd (branches of the science of hadith criticism), and that the authors of those works spend more time on many more seemingly insignificant details. These authors also rigorously evaluate historical narrations utilizing various methods, so if this period was of any real significance, they would have indicated so in their studies. Finally, this paper argues that the source of the problem presented here — scholars’ misplaced emphasis on certain historical events in hadith studies — is the defensive stance of these scholars, vis-à-vis Orientalists, and their resulting insistence on the idea that only written evidence is credible in a historical inquiry. This is especially ironic given that Western scholarship has recently reconsidered the importance of oral history.

Anahtar Kelimeler

Dating of Hadith, Knowledge of Ilal, The Offical Tadwin, Orientalism, al-Zuhrī

مرحلة التدوين الرسمي: دراسة في إعادة تأريخ مراحل كتابة الحديث اعتماداً على علم العلل

Öz

تركز هذه الورقة على مقاربة جديدة لإعادة النظر في طريقة الباحثين المسلمين في تأريخ رواية الحديث، إذ تدّعي أن ذلك التأريخ متأثر -في بعض مباحثه- بحالة الدفاع عن التراث التي سيطرت على الباحثين المسلمين في القرن العشرين أمام الجدل الاستشراقي الإسلامي، وقد سببت حالة الدفاع هذه تضخيما لبعض مراحل تاريخ الحديث بهدف مواجهة الأفكار الاستشراقية، مع أن تلك المراحل التاريخية لم تُؤسس على أرض صلبة، فلم يعتن بها العلماء السابقون قبل حالة الجدل الاستشراقي الإسلامي.
وتمثل الورقة على ذلك بمرحلة «التدوين الرسمي» للأحاديث على يد عمر بن عبد العزيز، إذ تدّعي أن بعض المعاصرين ضخّموا هذه المرحلة وجعلوها زمنا هاما فارقا ومرحلة عامة شاملة، انتشرت فيها الكتب الرسمية في الأمصار، قاصدين بذلك إثبات توثيق الأحاديث بالكتابة الرسمية في مقابل دعوى المستشرقين تأخر كتابة الحديث إلى نهايات القرن الثاني.
وتدقق الورقة في هذه المرحلة فتُظهر أنها لم تكن مرحلة شاملة عامة فارقة وأن محاولة الخليفة عمر لم تكتمل، مستدلة على ذلك بأن أثرها في كتب العلل والنقد الحديثي لا يكاد يذكر مع أن علماء العلل يذكرون أقل من ذلك، ويهتمون في الترجيح بين الروايات بطرق كثيرة، لا ترقى لمستوى كتابة رسمية منتشرة، فلو وجدت لاهتموا بها.
وترى الورقة أن اندفاع الباحثين المسلمين ومشايعتهم للفكرة الأساسية القائلة بأن التاريخ إنما يثبت بالوثائق المكتوبة: كان مصدر الإشكال، لا سيما أن الدراسات الغربية انقلبت على تلك الفكرة معيدة الاعتبار للتاريخ الشفوي.

Anahtar Kelimeler

تاريخ الحديث, علم العلل, التدوين الرسمي, الاستشراق, الزهري

Kaynakça

• Abdulmecid Mahmud, Abdulmecid. el-İtticahât el-fıkhiyye inde'ashâbu’l- hadis fi’l-karni’sâlis el-hicri. Kahire: Maktabat-ı Hanci, 1979.
• Abdulmuttalib. Rıfat b. Fevzi. Tevsîku’s-sünne fi’l karni’s-sâni el-hicrî üsüsühü ve itticâhâtu. Kahire: Mektebetü Hâncî, 1981.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdullah Ahmed. el-İlel ve mârifetü’r-ricâl. thk. Vasıyyullah b. Muhammed Abbas. Suudi Arabistan: Dâru’l-Hânicî, 2001.
• Albayrak, Ali. Buhari’nin Kaynakları Ve Fuad Sezgin. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Avnî, Şerif Hâtim. el-Menhecü’l muktarah fi fehmi’l-mustalah. Suudi Arabistan: Dâru’l-Hicra, 1996.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. Dirâsât fi’l-hadîs en-nebeviyye ve târihi tedvînihi. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1980.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman. et-Ta‘dîl ve’t-tecrîh. Suudi Arabistan: Dâru’l-Livâ, 1986.
• Behnisâi, Salim. es-Sünnetü’l-müftera aleyha. Kahire: Dârul Vefa, 1989.
• Beyhakî, Ebu Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdulkadir Atâ. Beyrut: Daru’l-Kütüb el-İlmiyye, 2003.
• Buhâri, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. b. İbrahim. es-Sahih, thk: Muhammed zuheyr b. Naser en-naser. Beyrut: Dâr-u Tavkul'-Necât, 2001. Dârekutnî, Ebu’l Hasan Ali b. Ömer. el-İlelü’l vâride fi’l ehâdîs en-nebeviyye. thk. Mahfuzurrahman es-Selefî. Suudi Arabistan: Dâru’l Taybe, 1985. Dârî, Haris b. Süleyman. İmam Zühri ve eseruhu fi’s-Sünne. Irak: Mektebetü Besâm, 1985.
• Dârimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. el-Müsned Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârimî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî li’l-Neşr, 2004.
• Ebu Davvd Süleyman b. Elaşas b. İshak. Süalatühü lil'-İmam Ahmed b. Hanbal, thk. Ziyad muhammed Mansur. Suudi: Mektabatul Ulum vel'-hikem, 1994.
• Ebu eş-Şeyh el-Asbahani. Ebu Muhammed abdullah b. Muhammed b. Cafer. Tabakatül'-muhaddisin, thk: Abdulgafur Abdulhak Hüseyn elbeluşi. Beyrut: müasset er'-risale, 1992.
• Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l evliyâ. Kahire: Mektebetü Hânici. 1996.
• Târihu Isbahân Ahbâru Isbahân. thk. Seyyid Küsrevî. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1990.
• Ebu Reyye, Mahmûd. Âdva ala’s-sünneti’l muhammediyye. Mısır: Dâru’l-Meârif.mty.
• Ebû Şehbe, Muhammed. el-Vesît fi ulûm ve mustalahu’l hadîs. Kahire: Dâru’l Fikri’l-Arabî, ty.
• Difaa an-Sünne. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1989.
• Ebu Şubeyke, Adnan. “Menhecü nakdu’l vesika er-resmiyye el-müdevvene ve imkâniyyetü’t-tatbîk ala’r-rivâye fi’t-târîh eş-şefevî”, Mu’temer et-Târih eş-Şefevî. Gazze: Matbuaat el-Camiatu İslamiyye, ty.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn. Kahire: Dâru’l-Fikir el-Arabî. 1387.
• Ebû Zür‘a ed-Dımeşkî, Abdurrahman b. Amr. el-Fevâid el-muallele, thk. Reced b. Abdulmaksud. Kuveyt: Mektebetül'-İmam ez'-Zehebi, 2003.
• et-Târîh. thk. Şükrullah el-Kocavî. Suriye: Mecmeu el-Luga el-Arabiyye, ty.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslam. Kahire: el-Heyeti’l-Mısriyye el-Âmme li’l-kütüb, 1988.
• Fesevî, Ebu Yusuf Ya‘kub. el-Marife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziya el-Ömeri. Suudi Arabistan: Mektebetü Dâr, 1410.
• Goldziher, İgnaz. Dırâsât el-Muhammediyye. trc. Sıddık Beşir Nasr. Londra: Merkezi’l-İslami li Dirâsâti’l-İstişrâk, 2009.
• Hacvî, el-Fâsî. el-Fikri’sâmi fi târihi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l- Kütüb el-İlmiyye, 1995.
• Hâkim, Ebu Abdullah Muhammed. Mârifetu Ulûmu’l-Hadîs. thk. Seyyid Mu‘zam. Beyrut: Dâru’l Kütüb el-İlmiyye. 1977.
• Halef, Abdulaziz Muhammed. Menâhici’l-bahs an ahvâli’l-ruvvât inde’l-muhaddisîn dirase te’sıliyye tadbikiyye. Suriye: Dâru’l-Muktebes, 2018.
• Hâşim, Ahmed Ömer. Kitâbu’s-sünne. Suudi Arabistan: Mecmeu Melik Fehd, ty.
• Hâtîb el-Bağdâdî, Ebu Bekir Ahmed b. Ali. el-Câmi li ahlâkı’r-râvi ve âdâbu’s-sâmi. SuudiArabistan: Mektebetü’l Meârif. 1983.
• Takyîdu’l-İlim. thk. Yusuf el-İş. Beyrut: İhyâu’s-sünne. ty.
• Hâtib, Muhammed Accâc. es-Sünnetü kable’t-tedvîn. Kahire: Mektebetü’l Hânicî, 1970.
• Itır, Nurettin. Menhecü’n-nakd fi ulûmu’l-hadîs. Suriye: Dâru’l-Fikir: 1981.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah. Câmiu beyâni’l-ilm ve fadlihî, thk. Ebu’l Eşbâl ez-Zehîrî. Suudi Arabistan: Dâru İbn Cevzî, 1994.
• Temhîd. thk. Mustafa b. Ahmet el-Alavi, Muhammed Abdulkabir el-Bekri. Mağrib: Vezâret-ü Umumu’l-Evkâf ve'-Şuûn el-İslami, 1387.
• İbn Adîy, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fi duafâi’r-ricâl. thk. Mazin Muhammed. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2013.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan. Târihu Dımeşk. thk. Amr b. Ğarâme. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1995.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed İdris er-Razi. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Hindistan: Meclis-i Dâiretü’l-Meârif el-Osmânî, 1952.
• el-İlel, thk: Saad b. Abdulhamid. Halid b. Abdurrahman el-Cerîsî. Suudi Arabistan: Matâbi’ el-Hamidi, 2006.
• İbn Ebû Hayseme, Ebû Bekir Ahmed b. Hayseme. Târihu İbn Hayseme et-Târihu’kebîr es-Sifru’s-sâlis. thk. Salah b. Fethî Hilâl. Mısır: el-Faruk el-Hadisiyye li’t-tıbâa. 2006.
• İbn Hacer, Ebu’l Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-bârî. thk. Muhyiddîn Hatib. Suudi Arabistan: el-Mektebetü’s-Selefiyye, ty.
• Hedyü’sârî. Suudi Arabistan: Mektebetü’s-Selefiyye, 1379.
• Takrîbu’t-Tezhîb. thk. Muhammed AvvÂme. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1986.
• Tehzib el-tehzib. Hindistanı: matbaa el-maarif el-nizamiyye, 1325.
• İbn Hânî, İshak b. İbrahim. Mesâilü’l-İmam Ebî Abdullah Ahmed b. Hanbel. thk. Ebu Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî. Mısır: Dâru’l Faruk el-Hadisiyye, 2013.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sikât. Hindistan: Dâiretü’l Meâdif en-Nizamiyye, 1973. el-Mecrûhîn, Suriye: Dâru’l-Vaî, 1936.
• İbn Kudâme. Ebu Muhammed el-Muaffak Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Müntehab min İleli’l-Hallâl. Kahire: el-Faruk el-Hadise, 2012.
• İbn Maîn, Ebu Zekeriyya Yahya. Târihu rivayet-i Dârimî. Kahire: el-Faruk el-Hadisiyye, 2008.
• Târihu rivayet-i Dûrî. thk. Ahmed Muhammed Nur es-Seyf. Suudi Arabistan: Merkezü’l Bahs el-İlmi ve’t-Turâs el-İslâmi, 1979.
• İbn Münebbih, Ebu Ukbe Hemmâm b. Münebbih. es-Sahîfe. thk. Ali Hüseyin Ali Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamî, 1987.
• İbn Medînî, Ebu’l Hasen Ali b. Abdullah. el-İlel. thk. Muhammed Mustafa el-Azamî. Beyrut: Mektebetü’l-İslamî, 1980.
• İbn Receb, Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu İlelü’t-Tirmizî. thk. Hemmâm Abdurrahîm. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1987.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Müni‘. et-Tabakât. thk. Ali b. Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l Hânecî, 2001.
• İbn Şahin, Ebu Hafs Ömer b. Ahmed. Târihu esmâis’s-sikât. thk. Subhi Samirâi. Kuveyt: Dâru’s-Selefiyye, 1984.
• İbrahim, Abdullah Ali. “el-Muhbirûn müerrihûn mislî ve misluke”. et-Târih eş-şefevî makarabât fi’l-mefâhim ve’l menhec ve’l-huberât. Beyrut: el-Merkezi’l-Arabî li’l-Ebhâs ve’d-Dirâse es-Siyâsiyye, 2015.
• Kevserânî Vecîh, Marlin Nasr. “Mukarebât fi’l-mehfâhîm ve’l-menhec ve’l-hiberât”, et-Târih eş-şefevî. Katar: Merkezi’l Arabî li’l-Ebhâs ve’d-Dirâsât es-Siyâsât, 2005.
• Kuzudişli, Bekir. "Mustalahâtu'l-hadis ve'n-nizâmü'l-istişrâkî dirase fi mukârabâti't-teâmul mea'l-mustalah el-istişrâki fi ulûmu'l-hadîs". Nazariyyeti en-numuvvü’l-aksî li’l- esânîd inde’l-müsteşrikîn dirâse hadisiyye nakdiyye. edt. Ahmad Snobar. Amman: Dâru’l- Ervika, 2020.
• Mâlik, Ebu Abdullah. Muvatta bi rivayeti Muhammed b. Hasan. thk. Abdulvehhab Abdullatîf. Beyrut: Dâru’l-Kütüb, ty.
• Merûzî, Ebu abdullah Muhammed b. Nasr b. el-Hacac. es-Sünne, thk: Ebu Muhammed Salim b. Ahmed es-Selefi. Beyrut: Müessesetül'-Kütüb es-sekafiyye, 1988.
• Mezid, Abdulbâsıt. Minhacu’l muhaddisîn. Kahire: el-Heyeti’l-Mısriyye, 2002.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1980.
• Muallimî Yemânî, Abdurrahman b. Yahya. el-Envâru’l-kâşife lima fi kitâb “Adva ala’s-sünne” mine’z-zelel ve’t-tadlîk ve’l-mücazefe. Beyrut: Alemil Kütüb, 1986.
• Muhammed, Binkîrân. Tedvinü’s-sünne fil karneyn es-sani ve’s sâlis lil hicra. Suudi Arabistan: Mecmeu Melik Fehd, ty.
• Muteyrî, Hâkim Abîsân. Tarihu tedvîni’s-sünne ve şüpehâti’l-müsteşrikîn. Kuveyt: el-Meclisi’l-İlmî, 2002.
• Müslim, Ebu Huseyn Muslim b. el-Haccac b. Muslim. Sahih. Beyrut: Daru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1991.
• Ömerî, Ekrem Ziya. Buhus fi târihi’s-sünne el-müşerife. Beyrut: Dâru- Bisat, 1985.
• Mevkifu’l-istişrak min es-Sünne ve’s-Sire en-Nebeviyye. Suudi Arabistan: Câmia el-İslâmiyye.
• Petro, Daniel. “İmkânât kebîra fi muâaceheti avâi‘k taklidiyye”. et-Târih eş-şefevî makarabât fi’l-mefâhim ve’l menhec ve’l-huberât. Beyrut: el-Merkezi’l-Arabî li’l-Ebhâs ve’d-Dirâse es-Siyâsiyye, 2015.
• Râmehürmüzî, Ebu Muhammed Hasan. el-Muhaddisu’l fâsıl. thk. Muhammed Accâc. Beyrut: Daru’l Fikir, 1984.
• Rıza, Muhammed Reşid. Mecelletü’l-Menâr. Kahire: Matbaatu Mecelleti’l-Menâr, ty.
• Salih, Subhi. Ulumu’l-hadis ve mustalahâtuhu. Beyrut: Dâru’l-İlm lil Melâyîn, 1959.
• Schoeler, Gregor. el-Kitâbe ve’ş-şefeviyye fi bidâyâti’l-İslam. trc. Reşid Bazey. Beyrut: el-Merkezi’s-Sekafî li’l-Kütüb, 2018.
• Sezgin, Fuad. Târihu’t-türâs el-Arabî. thk. Arefe Mustafa, Said Abdurrahman. Suudiyye: Merkezi Melik Faysal, 1988.
• Shopes, Linda. “Sitte ukûd mine’t-târîh eş-şefeviyye teemmülât ve kadâya es-sabite”. et-Târih eş-şefevî makarabât fi’l-mefâhim ve’l menhec ve’l-huberât. Beyrut: el-Merkezi’l-Arabî li’l-Ebhâs ve’d-Dirâse es-Siyâsiyye, 2015.
• Sıbâi, Mustafa b. Hüsni. es-Sünne ve mekânetuha fi’t-teşri. Beyrut: Mektebetü’l-İslami. 1982.
• Snobar, Ahmad. “Min merâsili Mâlik ilâ muttasılâti’l-Buhâri, dirase nakdiyye li-nazariyyeti Schacht fi’n-numuvvü’l-aksî li’l- esânîd”. Nazariyyeti en-numuvvü’l-aksî li’l- esânîd inde’l-müsteşrikîn dirâse hadisiyye nakdiyye. edt. Ahmad Snobar. Amman: Dâru’l- Ervika, 2020.
• Zehebî, Ebu Abdullah Muhammed. Târihu’l-İslam. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Dâru’l Garb el-İslami, 2003. Siyer a‘lâmu’nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1985.
• Zehrânî, Ebu Yasir Muhammed b. Matar b. Osman. Tedvîni’s-sünne. Suudi Arabistan: Dâru’l-Hicra, 1996.