قطيعة الفكر السني بعد حادثة المحنة

Yıl 2022, Sayı: 22, 12 - 35, 30.12.2022

Halil Arslan , Salih Sabri Yavuz

https://doi.org/10.32950/rteuifd.1173576

Öz

الملخص: المحنة في تاريخ الفكر الإسلامي واقعة مؤثرة على العديد من المجالات، ويظهر أثرها في الغالب على الكلام. المحنة التي استفحلَتْ مع المأمون وانقرضتْ مع المتوكل. بقدر حادثة محنة ولأهميتها فإن ما حدث بعدها يتطلب اهتمامًا خاصًا. فموقف الإمام أحمد بن حنبل وتفكيره بعد الحادثة جعله أكثر صلابة وجعله مصدر الشرعية في زمانه. فالأفكار الحنبليّة التي حلت محل فكر المعتزلة بعد المحنة أصبحت وسيلة للضغط على خصومها. وبعد المحنة أصبح المعتدلون في أفكارهم ووجهات نظرهم مُتَنَحُّون عن المجتمع، ولكن الأشعري الذي تأثر بهذه البيئة قد اختار الطريق الوسط. تهدف هذه الدراسة إلى وصف أثر المحنة على واقع الكلام السني؛ من خلال االأشعري.

Anahtar Kelimeler

كلام, العلاقة بين الدين والسياسة،, محنة, أحمد بن حنبل, الأشعري

The Break in Sunni Thought after Mihna

Öz

The Mihna in the development of Islamic thought altered the course of history and had a significant impact on Kalam. Mihna, which was mentioned with Ma'mun, was eliminated after Mutawakkil. Even more than the Mihna event, what followed calls for special consideration. After the Mihna, Ahmed b. Hanbel's perspective and way of thinking transformed to one that was more intransigent, which made him a source of support for his transfer. After the Mihna, Mu'tazila superseded the Hanbali ideas, and they were used to exert pressure on their adversaries. Just after Mihna, moderates and their opinions were rendered invisible. Ash'ari, who was the location of a middle-ground solution, was impacted by this atmosphere. Through Ash'ari, this study seeks to explain the impact of the post-mihna condition on the Sunni Kalam.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Religion-Politics Relationship, Mihna Era, Ahmad b. Hanbal, al-Ash

Mihne Sonrası Sünni Düşüncede Kırılma

Öz

İslam düşünce tarihinde mihne, tesiri en çok Kelâm üzerinde görülen birçok alanı etkileyen bir hadisedir. Me’mun’la anılan mihne Mütevekkil sonrası yürürlükten kaldırılmıştır. Mihne hadisesi kadar bu hadise sonrasında olan bitenler de ayrı bir dikkati gerekli kılmaktadır. Mihne sonrası, Ahmed b. Hanbel’in duruş ve düşünüşü daha da tavizsiz bir konuma taşınmış ve onu devri için bir meşruiyet kaynağı haline getirmiştir. Mihne sonrası Mutezile yerine ikame edilen Hanbeli fikirler muarızları üzerinde bir baskı aracı haline gelmiştir. Mihne sonrası mutedil şahıslar ve onların görüşleri görünmez hâle gelmiş orta yol bir çözümün adresi olan Eşʻarî de bu ortamdan etkilenmiştir. Bu çalışma mihne sonrası durumun Eş’arî üzerinden sünni kelam üzerindeki etkisinin tasvirini yapmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Din-Siyaset İlişkisi, Mihne, Ahmed b. Hanbel, Eş'ari

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî - Ahmed Muhammed Şakir. Musnedu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1995.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu’tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Akoğlu, Muharrem. Tarihsel Arka Plan Bağlamında Me’mun Dönemi Abbasî Yönetiminin Ali Oğulları Politikaları. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2011): 55-74.
• Akyüz, Hüseyin. “Âlimler Peygamberlerin Varisleridir” Hadisinin İsnad Açısından Tahlil ve Tenkidi. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/22 (2012): 159-190.
• Apak, Âdem. Kabile. Siyer Kitaplığı 11. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset Mu’tezîlizm’in İktidar Tecrübesi. 2. bs. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Aydınlı, Osman. Mezheplerin Oluşum Sürecinde Mevâlî’nin Rolü. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2003): 1-26.
• Bin Ramli, Harith. Eş’arîliğin Selefleri: İbn Küllâb, Muhâsibî, Kalânisî Çeviren Salih Çiftçi. Başlanğıçtan Günümüze İslâm Kelâmı içinde, ed. Sabine Schmidtke, 294-307. Felsefe 17. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsî Tarihinden Günümüze Entelektüel Bir Yapılanma Örneği: Bağdat. Bağdat İlim Havzasında İslâm Düşüncesinin Öncü Şahsiyetleri Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı içinde, 22-55. İstanbul, t.y.
• Bozkurt, Nahide. Me’mûn. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 29: 101-104. Ankara: Diyanet Vakfı, 2004.
• Bozkurt, Nahide. Mutezile’nin Altın Çağı- Me’mûn Dönemi. 2. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâʿîl el-. el-Câmi′u’l-Musnedu’s-Sahîhu’l-Muhtasar. ed. Muhammed Zuheyr en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Burslân, Kıvâmüddin. Ebü’l-Hasan el-Eş’arî’nin Bâbü’l-Ebvâb Ahâlisine Yazdığı Mektup. Dârülfünûn İlâhiyat Fakültesi Mecmûası 2/7 (1928): 154-176.
• Câbirî, Muhammed Âbid el-. Arap Aklının Eleştirisi Arap Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Mana Yayınları, 2018.
• Câbirî, Muhammed Abid el-. Arap-İslam Medeniyetinde Entelektüeller. çev. Numan Konaklı. Mana Yayınları, 2019.
• Can, Mesut. Me’mûn Dönemi Siyasette Vezir Fazl B. Sehl’in Rolü. İstem 14/28 (2016): 331-348.
• Candan, Abdulcelil. Ulemanın Gücü. 2. bs. Van: Bilge Adam, 2004.
• Canikli, İlyas. Siyasî Kültürde Saltanata Dayanak Kabul Edilen Rivayet Üzerine Bir Değerlendirme. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/3 (2006): 265-295.
• Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. Dinler Tarihi 2. Ankara: Anka Yayınları, 2002.
• Çınar, Bayram. Dinin Şekillendirdiği Siyasetten Siyasetin Şekillendirdiği Dine. Ankara: Araştırma Yayınları, 2021.
• Dârimî, Ebû Sa’id Osmân b. Sa’id es-Sicistânî ed-. er-Red ʿale’l-Cehmiyye. ed. Ebû ’Âsım eş-Şevvâmî. Kahire: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, 2010.
• Demirel, Serdar. Hadis Tasnifinin Altın Çağında Halku’l Kur’an Meselesi ve Hadis Kaynaklarına Etkisi. ed. Savaş Cihangir Tali. Hadis Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi 1. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, 2021.
• En-Nedîm, Muhammed b. İshak. El-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Erkol, Ahmet. Eş’arî Dönemi Arap Düşünce ve Eş’arî Düşüncesinde Şafiî’nin Etkisi. Marife 3/2 (2003): 165-184.
• Eş’ari, Ebû’l Hasen el-. İlk Dönem İslam Mezhepleri /Makâlatü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. Şark Klasikleri 4. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eşʿarî, Ebû’l-Hasen Alî b. İsmâ’îl el-. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. ed. Naim Zarzur. el-Mektebetu’l-Asriyye, 2005.
• Hatipoğlu, Mehmed Said. Hilafetin Kureyşliliği. 4. bs. Ankara: Otto, 2015.
• Hodgson, Marshall G. S. İslam’ın Serüveni. çev. Berkay Ersöz. 3 cilt. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• İbn Abdirrabih, Ebu Ömer Şihâbüddîn b. Muhammed b. Abdirrabih b. Habîb el-Endelüsî. İkdu’l-Ferid. 8 cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1404.
• İbn Ebî Ya’lâ, Ebû’l-Huseyn Muhammed b. Muhammed. Tabâkatu’l-Hanâbile. ed. Muhammed Hamid el-Fakî. Beyrut: Daru’l-Mârife, t.y.
• İbn Haldun, Abdurrahman Ebu Zeyd Veliyyüddin. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 13. bs. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sîretü’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ/ Hz. Peygamber ve Halifeler. 2. bs. İslam Klasikleri 5. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• İbn Salih, Ahmed bin Hanbel - Abdulmunʿim Ahmed Fuʾâd. Sîretu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. İskenderiye: Dâru’d-Daʿve, 1983.
• İbn Saʿd, Ebû Abdullâh Muhammed. et-Tabakâtu’l-Kubrâ - Mutemmimu’t-Tâbiʿîn. ed. Ziyad Muhammed Mansur. Medine: Mektebetu’l-ʿUlûm ve’l-Hikem, 1408.
• İbn Tağriberdî, Ebu’l Mehâsin Yusuf. en-Nucûmu’z-Zâhira fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhira, Vezâratu’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî. Mısır: Dâru’l Kütüb, t.y.
• İbnu’l Mukaffa, Abdurrahman. İslâm Siyaset Üslûbu. çev. Vecdi Akyüz. 2. bs. İslam Klasikleri 14. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV, 2016.
• İmam Eşarî. İstihsânu’l-Havd fî İlmi’l-Kelâm Risâlesi ve İzahı. çev. Melikşah Sezen. İstanbul: Kökler Derneği Yayınları, 2016.
• Kalaycı, Mehmet. Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010): 399-431.
• Karaman, Hayrettin, Ali Özek, İbrahim Kâfi Dönmez, Sadrettin Gümüş, Ali Turgut, çev. Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2016.
• Keskin, Mehmet. Eş’ari Düşünce Sisteminde İmân Anlayışı. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2007): 91-108.
• Kinânî, Ebu’l-Hasen Abdulazîz b. Yahyâ el-Mekkî el-. el-Hayde ve’l-İʿtiẑâr fi’r-Reddi ʿalâ men Kâle bi-Halki’l-Kur’ân. ed. Cemil Abdullah Avide, 2009.
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem Hanbelî Mezhebi. 2. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Köse, Mustafa. Mutezile’de Entelektüel Düşünce -Câhız-. Mu’tezile Kitaplığı 1. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. 4. bs. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, t.y.
• Laoust, Henri. İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler. çev. Ethem Ruhi Fığlalı - Sabri Hizmetli. 2. bs. Politika 10. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Macit, Nadim. Ehl-i Sünnet Ekolünün Doğuşu. Erzurum: İhtar Yayıncılık, 1995.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş’arî’nin Kelam Düşüncesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Mes’udî, Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali. et-Tenbîh ve’l-İşrâf Dünya Coğrafyası ve Tarihi. çev. Mithat Eser. İslam Klasikleri 22. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Mustafa, Nevin A. İslâm Siyasi Düşüncesinde Muhalefet. çev. Vecdi Akyüz. İnceleme Araştırma 2. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Nawas, John Abdallah. al-Ma’mûn: Mihna and Caliphate. Katholieke Universiteit Nijmegen, 1992.
• Nawas, John Abdallah. Me’mûn’un Mihneyi Başlatmasında Rol Oynayan Üç Akımın Açıklamalarının Yeniden Bir İncelemesi. çev. Mustafa Akyüz. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (2015): 145-162.
• O’leary, De Lacy. İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri. 3. bs. Ankara: Ankara Okulu, 2018.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. 3. bs. Ankara: Otto, 2017.
• Özkan, Mustafa. Emeviler Döneminde İktidar-Ulema İlişkisi. 3. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde Ehl-i Sünnet Ehl-i Bid’at Adlandırmaları. Erzurum: EKEV Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2001.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları/ Şeybânî Örneği. 2. bs. İstanbul: İFAV, 2017.
• Öztürk, Mustafa. Çağdaş İslam Düşüncesinin Serencamı. TYB Akademi 2/4 (2012): 11-53.
• Rahman, Fazlur. Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu. 2. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1997.
• Salame, Claude. Kelâm İlminin Temellerinde Rasyonalist (Akılcı) ve Literalist (Nakilci, Lafızcı) Akımlar ve Büyük Kelâm Okulları. çev. Kamil Güneş. Marife 2/1 (2002): 197-211.
• Sancar, Faruk. Halku’l Kur’an: Kur’an’ın Yaratılmışlığı Problemi. Sistematik Kelam içinde, ed. Mehmet Evkuran, 2. bs, 281-293. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2020.
• Sancılı, Fatih. Mezhep-İktidar İlişkileri -Erken Dönem Abbasîlerde-. Ankara: Fecr Yayınevi, 2021.
• Sourdel, Dominuque. Arapların Tarihi. çev. Işık Ergüden. Ankara: Dost Yayınevi, 2017.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Horasan’ın Bilim Merkezi Merv. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî et-. Târîhu’r-Rusul ve’l Mulûk ve Sılatu Târîh et-Taberî. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1967.
• Taberî, İbn Cerîr et-. Târihu’t Taberî. çev. Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Uzun, Nihat. Hicrî II. Asırda Siyâset-Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. 2. bs. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Dönemi. çev. Osman Demir. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Weber, Max. Sosyal Bilimlerin Metodolojisi. çev. Vefa Saygın Öğütle. 2. bs. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. İbn Ebû Duâd. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 19: 430-431. İstanbul: Diyanet Vakfı, 1999.
• Yücesoy, Hayrettin. Mihne. İslam Ansiklopedisi, 30: 26-28. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmet b. Osman b. Kâymâz ez-. Tezkiretu’l-Huffâz. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.