MEYYÂFÂRİKÎN’İN İSLAMLAŞMA SÜRECİ VE MÜSLİM-GAYRİMÜSLİM İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA: SİLVAN KELDÂNÎ KİLİSESİ İNŞA ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Sayı: 8, 128 - 151, 28.10.2021

Ömer Aktaş

https://doi.org/10.53336/rumeli.980745

Öz

İslam fetihlerinin başlaması yeni yerleşim yerlerinin yanında farklı kültürden ve dinden olan insanların, Müslümanların yönetimine girmesini sağlamıştır. Bunun en güzel örneklerinden biri eski adı Meyyâfârikîn olan Silvan tecrübesidir. Hz. Ömer döneminde fethedilen Meyyâfârikîn, Osmanlı Devletinin son yıllarına kadar sosyal, kültürel, etnik ve dinsel zenginliğini korumuştur. Öyle ki, burada yaşayan gayrimüslimler Müslümanların hoş görüsünden istifade etmiş ve dinlerini ibadethanelerinde özgürce yaşamışlardır. Tarihi süreç içerisinde İslâm toplumları hariç pek çok toplumda görülen zulüm ve şiddetin yanında dini ve siyasi baskı gayrimüslimlere uygulanmamıştır. İşte bu makalemizde, İslam’ın ve Müslümanların gayrimüslimlere hoşgörüsünün en güzel örneklerinden biri olan ve 19. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilen Silvan Keldânî Kilisesi inşa süreciyle ilgili konular üzerinde durulacaktır. Çalışmada ilk önce Meyyâfârikîn hakkında tarihsel bilgiler verilecek ardından ise kilise inşasıyla ilgili bilgiler arşiv belgelerinden istifade edilerek izah edilmeye çalışılacaktır. Elde edilen bilgiler kronolojik bir yaklaşımla ele alınacak ve değerlendirmeye tabi tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Osmanlı Devleti, Meyyâfârikîn, Silvan, Gayrimüslim, Keldânî, Keldânî Kilisesi.

In the Context of Mayyāfāriqīn’s Islamization Process and Muslim-Non-Muslim Relations: Silvan Chaldean Church Construction Example

Öz

The beginning of Islamic conquests, next to new settlements, allowed people of different cultures and religions to enter the rule of Muslims. One of the best examples of this is the experience of the region which is formerly known as Meyyâfârikîn and today as Silvan. Meyyâfârikîn, conquered during the reign of Hz. Omar, maintained its social, cultural, ethnic and religious wealth until the last years of the Ottoman Empire. Thus, non-Muslims living here have benefited from the tolerance of Muslims and lived their religion freely in places of worship. The persecution and violence in addition to religious and political pressures seen during the historical process in many societies except Islamic societies, were not applied to non-Muslims. In this article topics will be discussed about the construction process of Silvan Chaldean Church, which is one of the best examples of Islam and Muslims' tolerance towards non-Muslims and which was built in the last quarter of the 19th century. In the study, firstly, historical information about Meyyafarikin will be given, and then the construction of the church will be tried to be explained by making use of archive documents. The information obtained will be evaluated by considering it with a chronological approach.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Ottoman Empire, Mayyāfāriqīn, Silvan, Non-Muslim, Chaldean, Chaldean Church.

Meyyâfârikîn’in İslamlaşma Süreci Ve Müslim-Gayrimüslim İlişkileri Bağlamında Silvan Keldânî Kilisesi İnşa Örneği

Öz

İslam fetihlerinin başlaması yeni yerleşim yerlerinin yanında farklı kültürden ve dinden olan insanların, Müslümanların yönetimine girmesini sağlamıştır. Bunun en güzel örneklerinden biri eski adı Meyyâfârikîn olan ve bugün Silvan olarak bilinen bölgenin yaşadığı tecrübedir. Hz. Ömer döneminde fethedilen Meyyâfârikîn, Osmanlı Devleti’nin son yıllarına kadar sosyal, kültürel, etnik ve dinsel zenginliğini korumuştur. Öyle ki, burada yaşayan gayrimüslimler Müslümanların hoş görüsünden istifade etmiş ve dinlerini ibadethanelerinde özgürce yaşamışlardır. Tarihi süreç içerisinde İslâm toplumları hariç pek çok toplumda görülen zulüm ve şiddetin yanında dini ve siyasi baskı, gayrimüslimlere uygulanmamıştır. İşte bu makalemizde, İslam’ın ve Müslümanların gayrimüslimlere hoşgörüsünün en güzel örneklerinden biri olan ve 19. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilen Silvan Keldânî Kilisesi’nin inşa süreciyle ilgili konular üzerinde durulacaktır. Çalışmada ilk önce Meyyâfârikîn hakkında tarihsel bilgiler verilecek ardından kilisenin inşası, arşiv belgelerinden istifade edilerek izah edilmeye çalışılacaktır. Elde edilen bilgiler kronolojik bir yaklaşımla ele alınarak değerlendirmeye tabi tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Osmanlı Devleti, Meyyâfârikîn, Silvan, Gayrimüslim, Keldânî, Keldânî Kilisesi.

Kaynakça

• Akbaş, Mehmet. Cezire Bölgesi Fatihi İyâz B. Ganm. İstanbul: Ravza Yayınları, 2011.
• Akyıldız, Ali. “Şûrâ-yı Devlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/236-239. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Albayrak, Kadir. “Keldânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/207-210. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Alican, Mustafa. Bir Ortaçağ Şehri Olarak Meyyâfârikîn (Silvan). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Alican, Mustafa. “Meyyâfârikîn (Silvan) Şehrinin Kuruluşu Üzerine Bir İnceleme”. TYB Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 4/12 (2014), 121-138.
• Baş, Gülşen. Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1408/1988.
• Brill Online. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3 (erişim tarihi: 11 Mayıs 2021)
• Cezar, Mustafa - Sertoğlu, Midhat. Mufassal Osmanlı Tarihi. 6 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Darkot, Besim. “Meyyâfârikîn”. İslâm Ansiklopedisi. 8/195-196. Eskişehir: MEB Yayınları, 1997.
• Demirtaş, Mehmet. “Silvan Kazâsı’nda Yerleşme ve Nüfus (XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 15/38 (2008), 289-312.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, Abdullâh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr (487/1094). Mu‘cemü mesta‘cem min esmâi’l-bilâdî ve’l-mevâdi. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403/1983.
• Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Muhammed Halil Hırrâs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Erkal, Mehmet. “Arşın”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/411-413. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Evliya Çelebi. Tam Metin Seyahatnâme. sad. Tevfik Temelkuran - Necati Aktaş. 10 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1986.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüğa. thk. Muhammed Avaz Mur‘ıb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2001.
• Fayda, Mustafa. “Zımmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/428-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî (240/854). Tarih. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397/1977.
• Hamidullah, Muhammed. el-Vesâiku’s-Siyâsiyye. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, trz.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî. er-Ravzü’l-mi‘târ fî haberi’l-aktâr. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’s-Serrâc, 1400/1980.
• Hoca Sadettin Efendi. Tacü’t-tevarih. haz. İsmet Parmaksızoğlu. 5 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 4. Basım, 1999.
• İbn Abdülhak, Ebü’l-Fezâil Safiyyüddîn Abdülmü’min. Merâsıdü’l-ıttılâ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
• İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed. Kitâbü’l-fütûh. thk. Alî Sîrî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-edvâ, 1411/1991.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî (367/977). Sûretü’l-arz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1357/1938.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sakâ vd. 2 Cilt. Mısır: y.y., 1375/1955.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer (774/1372). el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1414/1993.
• İbn Zenceveyh, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî. el-Emvâl. thk. Şâkir Zîb Feyyâz. Suudi Arabistan: Kral Faysal İslami Araştırmalar Merkezi, 1406/1986.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İdrîs-i Bidlîsî. Selim Şah-nâme. haz. Hicabi Kırlangıç. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsâru’l-bilâd ve ahbâru’l-‘ıbâd. Beyrut: Dâru Sâdir, trz.
• Kodaman, Bayram. “II. Abdülhamit ve Kürtler-Ermeniler”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 21 (Mayıs 2010), 131-138.
• Minorsky, Vladimir. “Meyyâfârikîn”. İslâm Ansiklopedisi. 8/195-201. Eskişehir: MEB Yayınları, 1997.
• Müellifi Meçhul. Hudûdi’l-âlem mine’l-meşrik ile’l-mağrib. thk. Yusuf el-Hâdî. Kahire: Dâru’s-Sekâfe Li’n-neşr, 1423/2003.
• Nâsır Hüsrev, Ebu Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî el-Mervezî. Sefernâme. thk. Yahyâ el-Haşâb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Cedîd, 1983.
• Öz, Mehmet. “Reâyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/490-493. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özcan, Abdülkadir. “Cevad Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/430-431. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özel, Ahmet. “Gayri müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/418-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Savran, Ahmet. “Meyyâfârikîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/511-512. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Silvan Belediyesi. “Silvan’ın Tarihi”. Erişim 10 Mayıs 2021. https://silvan.bel.tr/silvanda-yasam/silvanin-tarihi Silvan Kaymakamlığı. "Tarihçe". Erişim 10 Mayıs 2021. http://www.silvan.gov.tr/tarihce (erişim tarihi: 10.05.2021)
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk - İslâm Medeniyeti. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 2. Basım, 1969.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer. Fütûhu’ş-Şâm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Mu’cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 2. Basım, 1415/1995.
• Yavuz, Hulusi. “Adliye Nezâreti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/389-390. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zuhaylî, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. 10 Cilt. İstanbul: Risale, 2. Basım, 1992.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. No. 00546, Gömlek No. 40912.01. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. No. 00546, Gömlek No. 40912.02. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. No. 00546, Gömlek No. 40912.03. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. No. 00546, Gömlek No. 40912.04. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No. 00073, Gömlek No. 008.01. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No. 00073, Gömlek No. 008.03. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No. 00073, Gömlek No. 008.04. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No. 00073, Gömlek No. 008.05. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No. 00073, Gömlek No. 008.06. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Şifre Kalemi [DH.ŞFR]. No. 153, Gömlek No. 040.01. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Şifre Kalemi [DH.ŞFR]. No. 153, Gömlek No. 041.01. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dâhiliye [İ.DH]. No. 0793, Gömlek No. 064395.04. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde - Şûrâ-yı Devlet [İ.ŞD]. No. 118, Gömlek No. 7086.01. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde - Şûrâ-yı Devlet [İ.ŞD]. No. 118, Gömlek No. 7086.02. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde - Şûrâ-yı Devlet [İ.ŞD]. No. 118, Gömlek No. 7086.03. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet [ŞD]. No. 2591, Gömlek No. 05.01. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet [ŞD]. No. 2591, Gömlek No. 05.02. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet [ŞD]. No. 2591, Gömlek No. 05.03. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet [ŞD]. No. 2591, Gömlek No. 05.04. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet [ŞD]. No. 2591, Gömlek No. 05.05. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/