Kadere Kelâmî ve Tasavvufî Bir Bakış: Abdullah el-İsfahânî Örneği

Yıl 2023, Sayı: 12, 114 - 140, 25.10.2023

İbrahim Bayram

https://doi.org/10.53336/rumeli.1309157

Öz

Kaynaklarda hakkında oldukça sınırlı bilgiler olan, bunlarda da isim ve vefat tarihi düzeyinde karışıklıklar göze çarpan Abdullah el-İsfahânî (ö. 767/1365 sonrası) tasavvufî yönü ağır basan bir ilim ehlidir. Eserlerini de bu alana yoğunlaştıran müellif, ayrıca kelâm sahasında da bir çalışma kaleme almıştır. Nûru’l-akâid ve ziyâü’l-fevaid adıyla tanınan eser, müellifinin baskın kimliğinden ötürü tasavvufi ögeler barındırmaktadır. İnanç esaslarını konu edinmesi itibariyle kelâmî açıklamaların da yer aldığı eser, bu haliyle her iki sahadan da izler taşıyan bir karaktere bürünmektedir. İşte müellifin bu doğrultuda görüş bildirdiği konulardan birini de kader meselesi teşkil etmektedir. Konuyu klasik bir kelâmcı gibi tasnif etmeyen müellif, izahlarının merkezine beşerî fiillerin yaratma ve kesb şeklinde iki boyuta sahip olması ve cebir ile tefviz arasında bulunması hususlarını yerleştirmiştir. Ayrıca fiil sebep ilişkisi, kaderin tanımı, hükümranlığı, sırrı ve âyetlerin fiilleri kimi zaman kula kimi zaman Allah’a nispet etmesinin nedenleri gibi konulara temas etmiştir. Bunların bir kısmında kelâmcı, bir bölümünde mutasavvıf hüviyetini öne çıkarmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tasavvuf, Abdullah el-İsfahânî, Kader, Beşerî Fiiller

A Theological and Sufistic Perspective on Destiny: The Case of ʿAbdallāh al-Iṣfahānī

Öz

ʿAbdallāh al-Iṣfahānī, (d. after 767/1365) who has very limited information about him in the sources, and confusions at the level of his name and death date, is a scholar whose mystical aspect predominates. Concentrating his works on this field, the author also wrote a study in the field of kālām. The work, known by the names of Nūr al-ꜥaqa’id and zıyā al-fawā’id, contains mystical elements due to the dominant identity of its author. The work, which also includes theological explanations, takes on a character that carries traces from both fields as it deals with the principles of belief. One of the issues on which the author expresses his opinion in this direction is the issue of fate. The author, who does not classify the subject like a classical kalamist, has placed at the center of his explanations the issues that human verbs have two dimensions in the form of creation and kasb, and that they are located between cabr and tafvız. In addition, he also touched upon issues such as the deed-cause relationship, the definition of destiny, its sovereignty, its secret, and the reasons why the verses sometimes attribute the deeds to the servant and sometimes to Allāh. In some of them, he emphasized his theologian identity, in others his sūfī identity.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Ṣūfism, ʿAbdallāh al-Iṣfahānī, Destiny, Human verbs

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfeddîn. Gâyetü'l-merâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmûd Abdüllatif. Kahire: Vizâretü'l-Evkâf, 1971.
• Aybakan, Bilal. “Sübkî, Tâceddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 11-13. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhü’l-Akîdeti’t-Tahâvî. thk. Abdüsselâm b. Abdülhâdî Şennâr. [Beyrut]: Dârü’l-Beyrûtî, 1430/2009.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhum. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, 1409/1988.
• Bağdâdî, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsî’l-Arabî, ts.
• Bağdâdî, İsmâil Paşa. Îzâhü’l-meknûn fî zeyl-i ‛ala Keşfi’z-zünûn. tsh. M. Şerefeddin Yaltkaya-Rıfat Bilge el-Kilisî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsîl-Arabî, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. el-İnsâf fî mâ yecibu iꜥtikadühû ve lâ yecûzü’l-cehlu bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezher li’t-Türâs, 1421/2000.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. Kitâbü’t-Temhîd. thk. Richard Yusuf Mekarisi Yesui. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
• Beyâdî, Kemâlüddîn Ahmed. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm. thk. Yûsuf Abdürrezzâk. Karaçi: Zam Zam Publishers, 1425/2004.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin. el-Esma’ ve’s-sıfat. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Beyzâvî, Kâdî Nâsıruddîn. Misbâhu’l-ervâh. thk. Saîd Fûdih. Amman: Dârü’r-Râzî, 1428/2007.
• Beyzâvî, Kâdî Nâsıruddîn. Tavâli‛u’l-envâr min metâli‛i’l-enzâr. thk. Abbas Süleyman. Beyrut: Dârü’l-Cîl; Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1411/1991.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiü’s-sahîh Sahîhu’l-Buhârî. haz. Bedreddin Çetiner. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Bihiştî, Ramazan Efendi. Ramazan Efendi ala şerhi’l-Akâid. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1265.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik. el-Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1412/1992.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille. thk. Muhammed Yusuf Mûsâ-Ali Abdülmün‛im Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1369/1950.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik. Luma’ü’l-edille fî kavâ’id-i ‘Akâidi Ehl-i Sünne ve’l-Cemaa. thk. Fevkiye Hüseyin Mahmûd. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1407/1987.
• Dernika, Muhammed Ahmed. Muʽcemü’l-müellifine’s-sûfiyyîn. Trablus: el-Müessesetü’l-Hadîse li’l-Kitâb, 2006.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşâs es-Sicistânî. es-Sünen. haz. Bedreddin Çetiner. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Eş‛arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali. el-Lüma‛ fi’r-red alâ ehli’z-zeyg ve’l-bidaꜥ. tsh. Hamûde Gurabe. y.y.: Matbaatü Mısır, 1955.
• Fihrisu mahtûtâti mektebetu Mekketi’l-Mükerreme. haz. Abdülvehhab İbrâhim Ebû Süleyman. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 1418/1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-iꜥtikâd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kitâbü’l-Erbaîn fî usûli’d-dîn fi’l-akâid ve esrâri’l-ibâdât ve’l-ahlâk. thk. Abdullah Abdülhamîd Urvânî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1424/2003.
• Hûrî, Yûsuf K. el-Mahtûtâtü’l-Arabiyye el-mevcûd fî mektebeti’l-Câmiati’l-Amîrikiyye fî Beyrût. Beyrut: Câmiatu Beyrut el-Amirikiyye, 1985.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. haz. Bedreddin Çetiner. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Abdullah Muhyiddîn. Fusûsü’l-hikem. thk. Ebü’l-A’la el-Afîfî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1365/1946.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Abdullah Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, thk. Ahmed Şemsüddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Murtaza el-Yemânî. el-Avâsım ve’l-kavâsım fi’z-zeb an sünneti Ebi’l-Kâsım. thk. Şuayb el-Arnaut. 9 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• İsfahânî, Abdullah b. Şemseddîn Muhammed b. Eymen. Nûru’l-akâid ve ziyâü’l-fevâid. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, 297.4 EYM 1/1a-81b.
• İsfahânî, Abdullah b. Şemseddîn Muhammed b. Eymen. Nûru’l-akâid ve ziyâü’l-fevâid. çev. Ahmed Nazmi. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, 297.7 EYM 1/1a-409b.
• İsfahânî, Abdullah b. Şemseddîn Muhammed b. Eymen. er-Risâletü’l-Mekkiyye. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, 297.7 934 H1/167b-229b.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdülcebbâr. Müteşâbihu’l-Kur’ân. thk. Adnan Muhammed Zerzûr. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1368/1966.
• Karabulut, Ali Rıza-Karabulut, Ahmet Turan. Muꜥcemü’t-târîhi’t-türâsi’l-İslâmi fi mektebâti’l-âlem: el-mahtûtât ve’l-matbûât. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, ts.
• Karadaş, Cağfer. “Muhyiddin İbn Arabî’nin İtikâdı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/21 (2007), 67-94.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve'l-fünûn. tsh. Mehmed Şerefeddin Yaltkaya-Rifat Bilge el-Kilisî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʽcemü’l-müellifîn: terâcimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim. et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin. “el-Lümaʿ fi’l-itikâd”, Selâsü resâil fi’l-itikâd. thk. Âsım İbrahim el-Keyyâlî. 167-172. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Meâfirî, Ebû Bekr İbnü’l-Arabî. el-Emedü’l-aksâ fî şerhi esmâillâhi’l-hüsnâ. thk. Abdullah et-Tevrâtî-Ahmed Arrûbî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Hadîsi’l-Kettâniyye, 1436/2015.
• Meâfirî, Ebû Bekr İbnü’l-Arabî. el-Kitâbü’l-mütevassıt fi’l-iꜥtikâd. thk. Abdullah et-Tevrâtî. Tanca: Dârü’l-Hadisi’l-Kettâniyye, 1436/2015.
• Mevsılî, Davud Çelebi. Kitâbu mahtûtati’l-Mevsıl. Bağdad: Matbaatü’l-Furât, 1346/1927.
• Mürsî, Mustafa Ahmed İsmâil. Kitâbü Nûru’l-akâid ve ziyâu’l-fevâid. Kahire: Câmiatü’l-Kahire, Külliyyetü Dâri’l-Ulûm, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Müslim, b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiü’s-Sahîh. haz. Bedreddin Çetiner. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Müslim, b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiü’s-Sahîh. haz. Bedreddin Çetiner. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn. Bahrü’l-kelâm. thk. Veliyyüddîn Muhammed Sâlih Ferfûr. Dımaşk: Mektebetü Dâri’l-Ferfûr, 2. Basım, 1421/2000.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn. Kitabü’t-temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Habîbullah Hasan Ahmed. Kahire: Dârü’t-Tıbâati’l-Muhammediyye, 1406/1986.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Kâsım Selmân b. Nâsır. el-Gunye fi’l-kelâm. haz. Mustafa Hasaneyn Abdülhâdî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1431/2010.
• Sübkî, Taceddîn Abdülvehhâb. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv-Mahmûd Muhammed Tanahî. 10 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Şehristânî, Taceddîn Muhammed. Nihâyetü’l-ikdâm. tsh. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân. el-Muꜥcemü’l-kebîr. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mesûd b. Ömer. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1408/1988.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mesûd b. Ömer. Tehzîbü’l-mantık ve’l-kelâm. thk. Abdülkadir Kürdî. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1330/1912.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî Necmüddîn Süleyman. el-İşârâtü’l-ilâhiyye ile’l-mebâhisi’l-usuliyye. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Türpüştî, Fadlullah. Türpüştî Risalesi. çev. Süleyman Kuku. İstanbul: Damra Yayınları, ts.
• Ünverdi, Mustafa. “Kelâm ve Tasavvuf Açısından Kadere İman-Tevekkül İlişkisi”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 18/1 (2020), 177/209.