Şeyh Süleyman Efendi ve “Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî”ye tanık olarak katkıları

Yıl 2019, Sayı: 16, 69 - 97, 21.09.2019

Sevda Kaman

https://doi.org/10.29000/rumelide.616886

Öz

Buharalı aristokrat bir ailede yetişen, din
adamı, elçi, diplomat, sözlük yazarı kimlikleriyle tanınan Şeyh Süleyman
Efendi-i Özbekî el-Buhârî (1821-1890) kültürel ve siyasi hizmetlerinden dolayı pek çok kaynakta sıra dışı
bir derviş olarak nitelendirilmiştir. Edebiyata, dile ve folklora düşkün biri
olan Süleyman Efendi 1882 yılında Türk dilinin asıl edebî dili olarak Çağatay
Türkçesini gören Tanzimat aydınları arasında oldukça ses getiren Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî adlı
sözlüğü yazmıştır. Sözlüğünde Nevâyî, Baykara, Lutfî, Agehî, Mûnis, Mir Haydar gibi tanınmış
Çağatay şairlerinin
şiirlerinden yararlanan Şeyh Süleyman Efendi otuz üç madde başına tanık olarak kendi şiirlerinden
örnekleri sıralamış, şiirlerinde Nakşî mahlasını kullanmıştır. Çalışma,
Süleyman Efendi’nin bilinmeyen bir yönünü ortaya çıkarmayı, şâir Nakşî
mahlasıyla Lugat-i
Çağatay ve Türkî-i Osmânî’ye tanık olarak katkılarını ve zengin sözcük dağarcığına sahip bir leksikografın şiirlerindeki
sözcük seçimini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada
Şeyh Süleyman Efendi’nin hayatı ve Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî adlı sözlüğü hakkında bilgiler verilmiş,  sözlüğünde tanık olarak kullandığı şiirleri ve
şair kimliği üzerinde durulmuş, beyitlerde geçen sözcüklerin dizini ile özel
adlar sözlüğü hazırlanmıştır. Buharalı dervişin şiirlerindeki göstergeler Orta
Asya Türk kültürüne ve edebiyatına hâkim olduğuna, edebi dilini halk
kültüründen ve günlük dilden beslenerek oluşturduğuna işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Süleyman Efendi, Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî, Nakşî, tanıklama, şiir

Sheikh Suleiman Efendi and his contributions to Lugat-i Chagatai and Turkî-i Osmânî using examples

Öz

Sheikh Suleiman Efendi Uzbek al-Bukhari
(1821-1890), who grew up in an aristocratic family from Bukhara, and who was
known as a reverend, ambassador, diplomat and dictionary writer, is described
as an extraordinary dervish in many sources thanks to the cultural and
political services that he provided. In 1882, Suleiman Efendi, who was fond of
literature, language and folklore, wrote the dictionary called Lugat-i Chagatai
and Turkî-i Osmânî, which was quite prominent among the Tanzimat intellectuals
who regarded Chagatai language as the original literary language of the Turkish
language. Sheikh Suleiman Efendi, who utilised the poems of well-known Chagatai
poets like Nevâyî, Baykara, Lutfî, Agehî, Mûnis and Mir Haydar, listed the
examples of his own poems per thirty-three items and used the Naqsi as his
pseudonym in his poems. The study aims to reveal an unknown aspect of Suleiman
Efendi by determining his contribution to Lugat-i Chagatai and Turkî-i Osmânî
with examples, as well as determining the lexical choice of the poem with a
rich vocabulary. In the study, informationed about the life of Sheikh Suleiman
Efendi and his dictionary called Lugat-i Chagatai and Turkî-i Osmânî is
provided, his poems used in his dictionary as examples and his poet identity
are emphasized on, and a proper nouns dictionary is prepared using the index of
the lexical items used in the couplets. The indicators in the poems of the
dervish from Bukhara indicate to his knowledge of Central Asian Turkish culture
and literature, and to the fact that he created his literary language by
benefiting from folk culture and daily language.

Anahtar Kelimeler

Sheikh Suleiman Efendi, Lugat-i Chagatai and Turkî-i Osmânî, Naksi, examples, poetry

Kaynakça

• Elektronik kaynaklar http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui /handle/11498/4444?locale-attribute=tr/[Erişim Tarihi: 02.11.2018] https://acikerisim.tbmm.gov.tr/ xmlui/handle/11543/1076) [Erişim Tarihi: 22.12.2018] http://www.fatih.bel.tr/assets/file/KitabelerinKitabiFatih/kitabelerinkitabifatih.pdf [Erişim tarihi: 02.02.2018] http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts [Erişim Tarihi: 10-20 Şubat 2018] Kitap ve makaleler Ahmed Vefik Paşa. (1308). Lehce-i Osmânî (2. baskı), İstanbul: Mahmud Bey Matbaası. Akçuraoğlu, Y. (2015). Türkçülüğün Tarihi, İstanbul: Ötüken. Argunşah, M. (1991). “15.yy’da Yazılmış Tuhfe-i Murâdî İsimli Cevhernâme’de Geçen Değerli Taşlarla İlgili Terimler”, Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 6, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1-20. Atik, H. (2005). “Türk Edebiyatında Nakşî Mahlaslı Şâirler”, İstem, Yıl:3, S. 5, 169-180. Ayverdi, İ.; Topaloğlu A. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı. Bektaş, C. (1984). "Üsküdar'ın Sultantepesindeki Özbekler Tekkesi", Tarih ve Toplum, S. 8, 40-45. Béla, E. (1877). Csok Jasa! A Török Küldöttség Látogatásának Emlékkönyve, (Türk Heyetinin Ziyaretinden Hatıra Kitabı), (çev. Yılmaz Gülen), Mehner Vilmos Kiadványa, Budapest. Bozdağ, İ. (1992). Sultan Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İstanbul: Pınar. Caferoğlu, A. (1984). Türk Dili Tarihi I-II, 3. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi. Cihani, H. A. (1392). Ferhang-i Cağatayi-Farsi: Eser-i Şeyh Süleyman Efendi-yi Özbeki el-Buhari, Tebriz: Denizçin Yay. Clauson, Sir G. (1960). Sanglax, A Persian Guide to theTurkish Language by Muhammad Mehdí Xān, (FaksimileText with an Introduction an Indices by Sir Gerard CLAUSON), London (Seng.) Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press. Courteille, P. de. (1870) Dictionnaire Turc-Oriental, Paris. Çakan, V. (2005). “Hoca Ahmed Yesevi ve Divân-ı Hikmet”, Millî Folklor, Yıl 17, Sayı 68, 201-207. Çetinsaya, G. (1988). II. Abdülhamid’in İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876-1878), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı, (çev. Günay Karaağaç), Ankara: TDK. Eckmann, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. Eminoğlu, E. (2011). “Sözlükçülük Geleneği İçinde Temel Türkçe Sözlük Düzenleme Yöntemleri”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S. 4, Yaz, 93-121. Eraslan, K. (1970). “Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dair”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. XVIII, 113-124. Erbay, F. (2008). "W. Radloff’un Sözlüğündeki Çağatay Türkçesine Ait Kelimelerde Karşılaşılan Bazı Sorunlar", 1. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, (23-26 Ekim 2007), Isparta, 245-250. Erbay, F. (2010). “Gölge Kelime” Terimi ve Çağatayca Sözlüklerdeki Bazı Gölge Kelimeler”,Turkish Studies, Volume 5/3 Summer, 1175-1186. Eren, H. (1950). “Çağatay Lügatleri Hakkında Notlar”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, C. 8, S. 1-2, Ankara, 145-163. Gölpınarlı, A. (1951). Nedîm Dîvânı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Gülsevin, G. (2007). “Oğuzca Olmayan Tarihî Metinlerde Oğuzca Unsurlar ve Nehcü’l-Feradis Örneği”, 46th Meeting of Permanent International Altaistic Conference, Ankara, 22-27 Haziran 2003. (Basılmış şekli: Uluslararası Sürekli Altayistik Konferansı Bildirileri, Altay Dünyasında Gündelik Hayat, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 163-175). Hazar, M. (2011). “Çağatay Türkçesinde Oğuzca Özellikler ve Benzerlikler”, JASSS, Volume 4, Issue 1, 31-63. Kaçalin, M. S. (2009). “Lugât-ı Çağatay ve Türkî-i ‘Osmânî Üzerine”, Ahmet Yesevi Üniversitesi III. Uluslararası Türkoloji Kongresi, (18-20 Mayıs 2009), Türkistan, 106-117. Kaçalin, M. S. (2011). Niyazi-Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar- El-Lugatu’n-Nevaiyye ve’l-İstişhadatu’l-Cagata’iyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. Kara, F. (2011), Muhammed Yaķub-ı Çingí, Zebân-ı Türkî (Kélür-nâme), İnceleme-Metin-Dizin. Erzurum: Fenomen. Kara, M. (1998). “Mahdum Kulu’nun Şiirlerinde Çağatayca ve Oğuzca Unsurlar”, Bilig, Sayı 7, 131-135. Kaymaz, Z. (2014). “Çağatay Türkçesindeki Oğuzca Unsurlar Üzerine”, C. Amanjolov Okuvları-Attı Halkaralık Gılımi-Praktikalik Konferentsiyanın Materialları, Kazakistan/Öskemen, 204–210. Kitabelerin Kitabı Fatih İlçesi Türk İslam Devri Kitabeler Envanteri (2016). İstanbul: Fatih Belediye Başkanlığı. Kúnos, I. (1902). Šejx Sülejman Efendi's Čagataj-Osmanisches Wörterbuch, Budapest. Kushner, D. (1998), Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, İstanbul: Fener. Levend, A. S. (1972). Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara: Türk Dil Kurumu. Mehmed Tevfik, (1877).Yadigâr-ı Macaristan Asr-ı Abdülhamid Han, İstanbul: Mihran Matbaası. Muallim Naci. (1904). Lügat-i Nâcî, İstanbul: Asır Matbaası. Nalbant, B. (2017). “Türkistan, İran ve Anadolu Sahasında Yazılan Doğu (Çağatay) Türkçesi Sözlük ve Gramerleri”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 14. S. 4. Aralık, 120-147. Ölmez, Z. (1998). “Çağatayca Sözlükler”, Kebikeç, S. 6, 137-144. Özcan, A. (1992). “Özbekler Tekkesi Postnişini Buharalı Şeyh Süleyman Efendi Bir double agent mı idi?”, Tarih ve Toplum, XVII/100, 12-16. Rahimi, F. (2018). “Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliyografyası”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7 (1), 69-104. Redhouse, J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon: Shewing in English the Significations of the Turkish Terms, İstanbul: American Mission. Sami, Şemseddin. (2006). Kâmûs-ı Türkî. (On Beşinci Baskı), İstanbul: Çağrı Yayınları. Saral, İ. T.; Saral, E.; Sezer, F. (2009). “Çaylak” Mehmet Tevfik Yadigar-ı Macaristan Asr-ı Abdülhamid Han, Ankara: Türk-Macar Dostluk Derneği Yayınları:7. Smith, G. M. (1980). "The Özbek Tekkes of Istanbul." Der Islam; Zeitschrift für Geschichte und Kultur des Islamischen Orients 57, 129-139. Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beirut: Librairie du Liban Publishers. Süreyya, Mehmed (1311). Sicill-i Osmânî, C. III, İstanbul: Matbaa-i Amire. Szılágyı, S. (2007). Ignác Kúnos Türk Folklor Araştırmalarında Bir Öncü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şafak, N. (2009). “Buhara Özbekler Tekkesi”, DEM dergi, Yıl 2, S. 5, 142-147. Şen, Mesut. (2014). “Tanzimat Aydınlarının “Çağatay Türkçesi”ne Bakışı ve Şemseddîn Sâmî’nin Tesiri”, Turkish Studies -International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/9 Summer, Ankara, 81-102. Şeyh Süleyman Efendi-i Özbekî el-Buhârî. (1882). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî’, İstanbul: Mihrân Matbaası. Tanman, M. B. (2007). “Özbekler Tekkesi”, İslam Ansiklopedisi, C. 34, 121-123. TDTC (Türk Dili Tetkik Cemiyeti) (1934) Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi I,II., İstanbul: Devlet Matbaası. Topaloğlu, A.; Kaçalin, M. S. (2009). “Sözlük”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 37, 402-414. Yaman, E. (2007). "Süleyman Efendi", Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, C. VII., Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Yılmaz, S. (2007), Özbek Tekkeleri, (Yaymlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yılmaz, S. (2016). M. Pavet De Courteılle’nin ‘’Dıctıonnaıre Turk‐Orıental’’ Adlı Sözlüğünün Türkiye Türkçesine Çevirisi ve Leksikolojik İncelemesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yeşilot, O.; Çelik, Y. vd. (komisyon). (2015). İstanbul'daki Türkistan Tekkeleri Ata Yurt ile Ana Yurt Arasındaki Manevi Köprüler, Türbeler Çeşmeler Taşınır Taşınmaz Kültür Varlıklarını Koruma ve Yaşatma Derneği, İstanbul: Şekil Ofset. Zarcone, T. (2008). “Doğulu ve Batılı Yolcuların İntibalarında Buhara Tekkesi”, 3.UluslararasıTarihi Yarımada Sempozyumu Tebliğler Kitabı, İstanbul Eminönü Belediyesi., 52-59.