Türk runik metinleri ile Nogay Türkçesinin ortak söz varlığı

Yıl 2020, Sayı: Ö7, 111 - 151, 21.10.2020

Süleyman Hilmi Kızıldağ

https://doi.org/10.29000/rumelide.808267

Öz

Türklere ait ilk yazılı belgeler, Eski Türkçe döneminde, Türk runik alfabesiyle çoğunluğu yazıt taşlara olmak üzere kayalara, sert cisimlere, çeşitli eşyalara ve kâğıtlara yazılmıştır. Günümüze kadar Eski Türk runik metinlerinin üzerine Türkologlar birçok farklı konuda çalışmalar yapmıştır. Bu konulardan biri de söz varlığı çalışmalarıdır. Zaman zaman Türk runik metinlerinin söz varlığı çağdaş Türk lehçeleri söz varlığıyla karşılaştırılmıştır. Çünkü Türk lehçeleri çalışmalarında temel dayanak olarak Eski Türkçenin araştırılmasının ve lehçeler ile ilişkisinin ortaya çıkarılmasının önemi büyüktür. Tarafımızca yapılan araştırmada temel konu olarak Türk runik metinleri söz varlığı ile Nogay Türkçesi söz varlığının karşılaştırıldığı bir çalışma tespit edilememiştir. Bu çalışmada, Türk runik metinlerinde var olan sözcükler ile çağdaş Nogay Türkçesi sözlüklerinde yaşamaya devam eden ortak sözcüklerin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Çalışmada öncelikle eski Türk yazıtları söz varlığının çağdaş Türk lehçeleri söz varlığı ile karşılaştırıldığı çalışmalar belirtilmiştir. Daha sonra Nogay Türkçesinde yaşamaya devam eden Eski Türkçe sözcükler tespit edilmiştir. Bu sözcükler, “fonetik değişikliğe uğramış ve/veya morfolojik olarak farklı olan” ve “fonetik ve morfolojik olarak değişmeyen” sözcükler olmak üzere sınıflandırılmıştır. Sözcüklerin ortak olma durumunda bazı sözcüklere temkinli yaklaşılarak dipnotlarda, sözcüğün etimolojisiyle ilgili değerlendirmelere yer verilmiştir. Ayrıca morfolojik olarak farklı biçimde oluşmuş sözcükler üzerine açıklamalar yapılmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde ortak sözcükler üzerine istatistikî bilgiler, sözcüklerde gerçekleşen ses olayları ve semantik olarak değişmeler tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk runik metinleri, Nogay Türkçesi, söz varlığı

Common vocabulary of Turkish runic texts and Nogay Turkish

Öz

In the period of Old Turkic Language, the first written documents belonging to the Turks were written in rocks, hard objects, various objects and papers, mostly in the inscription stones, in the Turkish Runic alphabet. Until today, Turkologists have worked on many different subjects on Old Turkish runic texts. One of these issues is vocabulary studies. From time to time the vocabulary of runic texts has also been compared to the vocabulary of contemporary Turkish dialects. This is because it has a significant importance to investigate the old Turkish as the main basis in the study of Turkish dialects and to reveal its relationship with the dialects. In the inquiries that we made, a study comparing vocabularies of Turkish runic texts and Nogay Turkish as the main subject was not determined. In this study, it is aimed to identify the words existing in Turkish runic texts and the common words that continue to live in contemporary Nogay Turkish dictionaries. In the study, firstly, studies comparing the old Turkish inscriptions vocabulary with the modern Turkish dialects vocabulary are specified. After that, Old Turkish words that continue to live in Nogay Turkish were determined. These words are classified as “phonetically modified and/or morphologically different” and “phonetically and morphologically unchanged” words. In the case of common words, some words are cautiously approached and evaluations about the etymology of the words are included in the footnotes. In addition, explanations were made on words that were formed morphologically different. In the conclusion part of the study, statistical information on common words, sound events in words and semantic changes were determined.

Anahtar Kelimeler

Turkish runic texts, Nogay Turkish, vocabulary

Kaynakça

• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları. .....................
• Alkaya, E. (2002). Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Alyılmaz, C. (2004). Kutlugun Mührü (Mutrın Temdeg Yazıtı). A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 23, 1-6.
• Alyılmaz, C. (2013). Yorçı Yazıtı. TEKE Dergisi, 2/3, 29-46.................................
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üni. Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2013). Olon Nuur / Galuut (Moğolistan) Yazıtı Üzerine Notlar. Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. Ed. Bülent Gül. Ankara: TKAE Yayınları. 123-130.
• Aydın, E. (2013). Tariat ve Xi’an (Karı Çor Tegin) Yazıtları Işığında Sın ‘Mezar’ Sözcüğü Üzerine. Belleten, 61/2, 161-166.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları....................
• Aydın, E. (2016). Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar. Türk Kültürü, IX/1, 1-51.
• Aydın, E. (2017a). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2017b). Türk Runik Bibliyografyası. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2018a). Taşa Kazınan Tarih Türklerin İlk Yazılı Belgeleri. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Aydın, E. (2018b). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları...................
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri. İstanbul: Kronik Yayınları...........
• Barutçu Özönder, F. S. (2000). Eski Türk Çağı Kaya Yazıtları: I. Açit Yazıtları I-II, II. Yamanı-Us Kaya Yazıtı. Kök Araştırmalar, II/2, 147-153.
• Barutçu Özönder, F. S. (2006). Çöyr Yazıtı. Modern Türklük araştırmaları Dergisi, 3/3, 108-124.
• Barutçu Özönder, S. (2000). Eski Türk Çağı Kaya Yazıtları: I. Örük Yazıtı, II. Hangiday Yazıtı, III. Arhanan Yazıtı. Kök Araştırmalar, II/1, 121-133.
• Baskakov N.A. (1956). Russko-Nogayskiy Slovar. Moskva...............................
• Baskakov N.A. (1958). Karakalpaksko-Russkiy Slovar. Moskva............................
• Baskakov N.A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar. Moskva. ................................
• Battulga, T. (2005). Mongolın Runi Biçgiyn Baga Dursgaluud. Ulaanbaatar: Corpus Scriptorum.
• Battulga, T. (2019). Oruk Yazıtı. Asya Araştırmaları Dergisi, 1/3, 87-100.
• Bazılhan, N. (2003). Mongoliyanıŋ Bayan-Ölgiy Aymagındagı Köne Türik Bitikderdin Jaŋaşa Okılıuv. Otan Tarihı, 2/3, 96-100.
• Buran A. & Alkaya E. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri-III. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Canibekova-Qalmıqova S. A. & Bulgarova M. A. & Quqayeva S. A. (2018). Nogaysko-Russkiy Slovar. Nauka Vostoçnaya Literatura.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford Üniversity.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. vd. (2007). Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Lieden-Boston: Brill.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Ergönenç Akbaba, D. (2007). Nogay Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler. Bilig, 42, 151-176.
• Ergönenç Akbaba, D. (2009). Nogay Türkçesi Grameri. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Gabain, A. v. (1988). Eski Türkçenin Grameri (çev.: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• https://bitig.kz/ (erişim tarihi: 30/05/2020).................................................................
• Kormuşin İ. & Mozioğlu E. & Alimov R. &Yıldırım F. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan Yazıtları ve Kağıda Yazılı Runik Metinler. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Y-S. (2019). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Munkhtulga, R. (2012). Baga Khaırkhan’daki Eski Türk Yazıtları. TEKE Dergisi, 1/1, 26-35.
• Müller, F. W. K. (1911). Uigurica II. Abhandlungen der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften, Berlin.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2013). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin User, H. (2009). Hakasya Bulgusu Eski Bir Türk Mezar Taşı: Açurı (Oçurı, Ye 26) Yazıtı. Türkbilig, 17, 158-174.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (1999). Hemçik-Çırgakı Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları, 9, 5-15.
• Tekin, T. (2000). İkinci Bay-Bulun (= E 49) Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları, 10, 81-90.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. (2. Baskı), İstanbul: Sanat Kitabevi.
• Tekin, T. (2019). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.....................................
• Temir, A. (2016). Moğolların Gizli Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1978). Eski Türkçe buyla ve baga Sanları Üzerine. TDAY-Belleten, 53-69.
• Tıbıkova L. N. & Nevskaya İ. A. & Erdal M. (2012). Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov. Gorno-Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy U.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Toparlı R. & Vural H. & Karaatlı R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. (2. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk V. (2006). Türkçede Ö-, Ög, Ögür, Ögren-, Ögret- Kelimeleri. H. Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 5-15.
• Uçar, E. (2012). Eski Türkçe +lı Eki Üzerine. Karadeniz Araştırmaları, 34, 135-145.
• Ünal, O. (2015). İhe Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi. Bilig, 73, 271-294.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, A. (2019). Yenisey Yazıtlarında Duygu Sözcükleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8/19, 272-283.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.