Hüseyin Âlî Efendi’nin Miftâhü’r-rahme adlı eseri

Yıl 2020, Sayı: Ö8, 271 - 290, 21.11.2020

Nursel Cambaz Gülay Karaman

https://doi.org/10.29000/rumelide.828838

Öz

Hüseyin Âlî Efendi, 17. yüzyılda yaşamış önemli bir âlim, şair ve münşidir. Kaleme aldığı manzum ve mensur eserlerle Osmanlı Devleti’nin askerî, siyasi, ekonomik ve toplumsal açıdan duraklama gösterdiği 17. yüzyılda ilim ve edebiyata katkıda bulunmuş, döneminde adından övgüyle söz ettirmiştir. Bu çalışmada, Hüseyin Âlî’nin Miftâhü’r-rahme adlı mensur eseri söz konusu edilecektir. Firavun’un imanına dair olan bu eser; mukaddime, sekiz bölüm ve hatimeden oluşmaktadır. Eserde Câmiu’l-usûl, Fusûsü’l-hikem, Keşşâf, Kifâye, Envârü’t-tenzîl ve Lübâbü’t-te’vîl gibi çeşitli tefsir ve hadis kitapları, İslam âlimlerinin görüşleri, ayet ve hadisler ışığında Firavun’un imanı değerlendirilmiştir. Eserin tespit edilebilen on iki yazma nüshasından yedisi yurt içi kütüphanelerinde, beşi yurt dışında bulunmaktadır. Varak sayısı nüshalara göre değişiklik göstermekle birlikte 1741-42’de istinsah edilen Avusturya Milli Kütüphanesinde N.F. 356 numarada kayıtlı en eski tarihli nüshaya göre, Miftâhü’r-rahme 23 varaktan oluşmaktadır. Muhtevası, kaynakları, dil ve üslup özellikleri bakımından dinî, ilmî ve edebî bir özellik gösteren eser, oldukça süslü bir dille kaleme alınmış, Arapça-Farsça kelime ve terkiplere sıklıkla yer verilmiştir. Miftâhü’r-rahme mensur bir eser olmakla birlikte eserde manzum kısımlar da mevcuttur. Anlatımı güçlendirmek, ifadeyi süslemek için klasik Türk edebiyatının yanı sıra Arap ve Fars edebiyatlarının önde gelen eserlerinden muhtevaya uygun çeşitli beyitler alıntılanmıştır. Bu makalede, Hüseyin Âlî’nin Miftâhü’r-rahme adlı eserinin ilim dünyasına tanıtılması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda; öncelikle 17. yüzyıl klasik Türk edebiyatı, Hüseyin Âlî Efendi ve eserleri hakkında bilgi verilecek, ardından Miftâhü’r-rahme; nüshaları, telif sebebi, muhtevası, kaynakları, dil ve üslup özellikleri bakımından incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

17. yüzyıl, klasik Türk edebiyatı, Hüseyin Âlî Efendi, Miftâhü’r-rahme, Firavun’un imanı

Huseyin Ali Efendi’s work titled Miftahu’r-rahme

Öz

Huseyin Ali Efendi was an important intellectual, poet and transcriber who lived in the 17th century. With the poetical and prosaic works written by him, he contributed to science and literature in the 17th century, when the Ottoman Empire was in the period of stagnation in terms of military, political, economic and social aspects, and made a distinguished name for himself in his period. The subject of this study is Huseyin Ali’s prosaic work titled Miftahu’r-rahme. This work on the faith of the Pharaoh consists of an introduction, eight chapters and an epilogue. In the work, the faith of the Pharaoh was evaluated in the light of various interpretation and hadith books such as Camiu’l-usul, Fususu’l-hikem, Kessaf, Kifaye, Envaru’t-tanzil and Lubabu’t-tavil as well as the views of Islamic scholars. Seven of the twelve identified manuscript copies of the work are found in domestic libraries, while the five are abroad. Even though the number of leaves varies depending on the copies, according to the oldest copy dated 1741-42 and found in the Austrian National Library registered with the N.F. 356 number, Miftahu’r-rahme consists of 23 leaves. The work, which demonstrated religious, scientific and literary features in terms of its content, sources, language and style features, was written in a very fancy language, and Arabic and Persian words and phrases were frequently included. Although Miftahu’r-rahme is a prosaic work, it contains poetical parts as well. In order to enrich the narration and to glamorise the expression, various couplets compatible with the content were quoted from the leading works of the Arabic and Persian literatures as well as classical Turkish literature. In this article, it is aimed to introduce Huseyin Ali’s work titled Miftahu’r-rahme to the world of science. In this direction, firstly, information will be provided on the 17th century classical Turkish literature, Huseyin Ali Efendi and his works, and afterwards Miftahu’r-rahme will be examined in terms of its copies, reason of writing, content, resources, language and turn of expression.

Anahtar Kelimeler

17th century, classical Turkish literature, Huseyin Ali Efendi, Miftahu’r-rahme, the faith of the Pharaoh

Kaynakça

• Altuner, N. (2005). Âlî Hüseyin Efendi. I. Edirne Kültür Araştırmaları Sempozyumu (s. 377-390). Edirne.
• Arıkoğlu, İ. (1999). Âlî (Edirneli Hüseyin Efendi) Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Ateş, A. (1942). Metin Tenkidi Hakkında (Dasitân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman Münasebeti İle). Türkiyat Mecmuası, 7(0), 253-267.
• Aydın, S. (2014). Kurân ve Sünnet Işığında Firavun’un İmânı Meselesi. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(28), 121-148.
• Aynur, H., Çakır, M., Koncu, H. ve Özyıldırım, A. E. (2017). Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XII Metin Neşri: Problemler, Tespitler, Öneriler (1. bs.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Babinger, F. (2000). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (3. bs.). (C. Üçok, Çev.) Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tahir (2016). Osmanlı Müellifleri. (Y. Saraç, Haz.) Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Cambaz, N. (2020). Miftâhü'r-rahme (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bartın Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Bartın.
• Canım, R. (1995). Edirne Şâirleri. Ankara: Akçağ Yayınları.......................................................
• Cengiz, M. (2017). Ali Hüseyin Çelebi Edirnevî’nin “Kafiye ve Nazire” İsimli Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çınar, M. (2011). Ye’s ve Be’s Halinde İmânın Hükmü: Firâvun’un İmânı Örneği. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi(2), 121-142.
• Devellioğlu, F. (2008). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (25. bs.). Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ebu'l-Kasım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. (2017). El-Keşşâf 'An Hakâikı Gavâmidı't-Tenzîl ve 'Uyûni'l-Ekâvîl Fî Vücûhi't-Te'vîl (1. bs., Cilt III). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İbnü'l-Esîr. (2013). Kütüb-i Sitte Muhtasarı Teysîru'l-Vusûl İlâ Câmi'i'l-Usûl Min Hadîsi'r-Resûl (Cilt I-II). (H. Akın, Terc.) İstanbul: Polen Yayınları.
• İsmail Beliğ (1985). Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eş‘ar. (A. Abdulkadiroğlu, Haz.) Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Kadı Nasırüddin Ebu Said Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şirazi el-Beydavî. (2013). Envaru't-Tenzil ve Esraru't-Te'vil Beydavî Tefsiri (Cilt I). (A. Öztürk, Terc.) İstanbul: Kahraman Yayınları.
• Kanar, M. (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü (1. bs.). İstanbul: Say Yayınları.
• Kanar, M. (2015). Farsça-Türkçe Sözlük (4. bs.). İstanbul: Say Yayınları.
• Kapal, M. N. (2013). 17. Yüzyıl Divanlarında İsmi Geçen Şair ve Eserlerin Beyitlere Yansıması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Karaman, G. (2019). Hüseyin Âlî Efendi ve Riyâzü’t-Terâcim Adlı Biyografik Eseri. Kesit Akademi Dergisi(20), 49-62.
• Kasaid ve Gazaliyat-i Ali. (h. 1064). Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Koleksiyonu, No. 1789.
• Kâtip Çelebi. (1972). Mîzânü'l-Hakk Fî İhtiyâri'l-Ehakk (En Doğruyu Seçmek İçin Hak Terazisi) (1. bs.) (O. Ş. Gökyay, Haz.) İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kavakcı, Y. Z. (1991). İslâm Araştırmalarında Usûl (4. bs.). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kaya, İ. (2011). Sûdî’nin Hafız Divanı Şerhindeki Tasavvufî Yaklaşımları. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6(2), 599-630.
• Kılavuz, A. S. (2017). Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâma Giriş (28. bs.). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kılıç, A. (2016). Klâsik Türk Edebiyatında Tarz-ı Nesir Üç Müdür? Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 2(3), 51-79.
• Köksal, M. F. (2008). Metin Tamiri (Usul ve Esaslar, Uygulamalar ve Bazı Teklifler). Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi(1), 169-190.
• Kur'ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. (2011). (H. Karaman, A. Özbek, İ. K. Dönmez, M. Çağrıcı, S. Gümüş ve A. Turgut, Haz.) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mehmed Tevfik. (2017). Kâfile-i Şu'arâ. (F. S. Kutlar Oğuz, H. Koncu ve M. Çakır, Haz.) Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. (E.T. 17.07.2019).
• Mengi, M. (2007). Eski Türk Edebiyatında Nesir: Gelişimi ve Kaynakçası. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(10), 43-76.
• Mengi, M. (2016). Eski Türk Edebiyatı Tarihi (23. bs.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Miftâh-ı Rahmet. (h. 1116). Süleymaniye Kütüphanesi, Tercüman Gazetesi, No. Y-340/2.
• Miftâh-ı Rahmet. (h. 1206). Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Koleksiyonu, No. 703.
• Miftâh-ı Rahmet. (t.y.). Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah Koleksiyonu, No. 384.
• Miftâhü’r-rahme. (h. 1154). Avusturya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, No. N.F. 356.
• Miftâhü’r-rahme. (h. 1155). Avusturya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, No. N.F. 247.
• Miftâhü’r-rahme. (h. 1158). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Yeniler, No. Y-706.
• Miftâhü’r-rahme. (t.y.). Süleymaniye Kütüphanesi, Ali Nihad Tarlan, No. 94.
• Miftâhü’r-rahme. (t.y.). Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, No. 2131.
• Miftâhü’r-rahme. (t.y.). Kahire Hidiv Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, No. 9525.
• Musayeva, S. (2015). Şehâdet-Nâme-i Veysî (İnceleme-Tenkitli Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Mustafa Safâyî Efendi. (2005). Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâidi’l-Eş’âr): İnceleme-Metin-İndeks. (P. Çapan, Haz.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Münşeat. (t.y.). Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Koleksiyonu, No. 3518.
• Nûredin Es-Sâbûnî. (2011). Mâtürîdiyye Akaidi (El-Bidâye Fî Usûli'd-dîn Tercümesi. (B. Topaloğlu, Çev.) İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Okuyucu, C., Kartal, A. ve Köksal, F. (2012). Klasik Dönem Osmanlı Nesri. (3. bs.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Özgül, M. K. (2013). XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı. A. F. Bilkan içinde, Türk Edebiyatı Tarihine Bir Bakış Eski Türk Edebiyatı (s. 195-236). Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Redhouse, S. J. W. (1992). Turkish and English Lexicon. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Sayı, A. (2016). Firavun, Hâmân ve Kârûn Karşısında Hz. Mûsa. İstanbul: İz Yayınları.
• Soyal, F. (2004). Celâleddin Ed-Devvânî’nin Firavun’un İmânı Konusundaki Görüşleri ve Ali El-Kârî’nin Eleştirisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, İstanbul.
• Şafak, Y. (2009). Mevlânâ’ya Atfedilen "Yine Gel..." Rubâîsine Dair. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi(24), 75-80.
• Şemseddin Sami. (2009). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şentürk, A. A. ve Kartal, A. (2010). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. (4. bs.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Şeyhî Mehmed Efendi. (2018). Vekâyi'u'l-Fuzalâ Şeyhî'nin Şakâ'ik Zeyli. (R. Ekinci, Haz.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Taftazânî. (2015). Kelam İlmi ve İslam Akâidi Şerhu’l-Akâid. (S. Uludağ, Haz.) İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tevârîh. (t.y.). Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi Koleksiyonu, No. 663.
• Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uzun, A. (2019). Edirneli Âlî Hüseyin Çelebi’nin Ukûdü’l-Ukûlü (Tahkik-İnceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ünver, İ. (2008). Çevriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler. Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(6), 1-46.
• Yazır, E. M. H. (2016). Hak Dini Kur'an Dili Tefsiri (6. bs., Cilt VII). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Zavotçu, G. (2009). (Haz.) Rıza Tezkiresi (İnceleme-Metin). İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• http://www.yazmalar.gov.tr//basit-arama?q=miftahu%27r-rahme (E.T. 30.12.2019).
• https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/tr/manuscripts/catalog/list (E.T. 11.02.2019).
• http://ktp.isam.org.tr/?url=ktpgenel/findrecords.php (E.T. 14.11.2019)..............................
• http://www.tdk.gov.tr/ (E.T. 20.01.2020)........................................................................