Atasözlerinde yönelim metaforları

Yıl 2021, Sayı: 23, 259 - 273, 21.06.2021

Betül Bülbül Oğuz

https://doi.org/10.29000/rumelide.948337

Öz

Bu çalışmada Türkçede kullanılan atasözlerindeki yönelim metaforları dilbilimsel olarak açıklanarak, Türk düşüncesindeki uzay-mekân kavramlaştırmasının detaylarının ortaya konması amaçlanmıştır. Metafor genel olarak, bir kavramın bir diğerine göre anlam kazanması, bir şeyi başka bir şeye göre düşünmek olarak tanımlanmaktadır. George Lakoff ve mark Johnson’un ortaya koyduğu metafor teorisine göre metaforlar 3 başlık altında ele alınmıştır. Bunlar; 1-Kavramsal (Yapı) metaforlar, 2- Ontolojik (Varlık) metaforlar ve son olarak yönelim metaforlarıdır. Sonuncu başlık olan Yönelim metaforları, bu kavramlaştırma dünyasında; yukarı-aşağı, içeri-dışarı, ön-arka, beri-öte, derin-satıh gibi karşılaştırma ve zıtlıklarla, kullanıldığı dildeki merkez ve çevre ilişkisine odaklanmaktadır. Atasözleri ve metaforların kesiştikleri nokta ise kültürlere göre farklılık göstermeleri ve söz konusu kültüre göre kurulan benzerlikleri kullanarak kısa ve öz anlatıma sahip olmalarıdır. Böylelikle; dilde var olan sözcüklerin başka anlam evrenleri ile ilişkilendirilerek kullanılması metaforları ve metaforlar ile kurulmuş atasözleri ise toplumsal belleği yüzyıllar boyunca taşıyabilmektedir. Ayrıca metaforlar her ne kadar doğal dildeki kelimeler ile üretilseler de onlardan farklı olarak nedensiz değillerdir. Bu kapsamda; Türkçede kullanılan atasözlerinde yönelim metaforlarında yukarıda sayılan yönelim kavramlarının; “iyi, kötü, başarılı, başarısız, mutlu, mutsuz, sağlıklı, sağlıksız” gibi hangi kavramlarla eşleştirildiği ve ifade edilmek istenen düşüncenin atasözlerine nasıl yansıdığı makale kapsamında ele alınmıştır. Çalışmada Türkçede kullanılan atasözlerinde bireyin kendisine ve kendisine ait gördüğü çevreyi nasıl normlaştırdığı ve bunlara ilişkin sınırı hangi kelime ve kavramlarla işaretlediği de ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dilbilim, atasözleri, metafor, yönelim metaforları

Orientational metaphors in proverbs

Öz

The aim of this study is to linguistically explain orientation metaphors used in Turkish proverbs and to lay bare the details of time-space conceptualisation in Turkish thought. Generally speaking, metaphor is defined as a concept acquiring meaning through another; in other words, it denotes thinking of something through another thing. Metaphors have been handled under 3 headings according to the metaphor theory presented by George Lakoff and Mark Johnson. These; 1- Conceptual Metaphors, 2- Ontological Metaphors and finally Orientational Metaphors. In this conceptualisation, orientation metaphors focus on the centre/periphery relationship within language in which such binaries as up/down, inside/outside, front/behind, here/there and deep/surface are utilised. Proverbs and metaphors intersect on the grounds that both vary throughout cultures and both are precise and short using culture-bound similarities. Also, although metaphors are produced with words in natural language, they are arbitrary reason, unlike them. As such, using already existing words in relation to other meaning universes form metaphors; and metaphors in return construct proverbs which do carry social memory. In this respect, this article investigates to which concepts such as “good - bad, successful - unsuccessful, healthy – unhealthy, happy, and unhappy” the aforementioned metaphors used in Turkish proverbs correspond; it also examines how the idea to be expressed is reflected in these proverbs. In the proverbs used in Turkish, the study also revealed how the individual normalizes the environment he considers himself and his own, and what words and concepts mark the limit related to them.

Anahtar Kelimeler

Linguistics, proverbs, metaphor, orientation metaphors

Kaynakça

• Akın, C. (2017). Kırgız atasözlerinde yönelim metaforu kullanımı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (44), 9-17.
• Aksoy, Ö.A. (1988). Atasözleri, deyimler, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-1962 Ankara: TDK.
• Aksoy, Ö. A. (2013). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Amin T.G (2009). Conceptual metaphor meets conceptual change, Human Development, 52, (165-197).
• Aristoteles (2004). Poetika (Çev. İsmail Tunalı). İstanbul : Remzi Kitabevi.
• Cerit, Y. (2008). Öğretmen Kavramı ile İlgili Metaforlara İlişkin Öğrenci, Öğretmen ve Yöneticilerin Görüşleri. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, (6):461- 522.
• Çakır, M. Y. (2020). Yeni Uygur Atasözlerinin Yönelim Metaforları Açısından İncelenmesi, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2020/15, s. 126-140.
• Johnson, D. W., & Johnson, R. T. (1987). Learning together and alone: Cooperative, competitive, and individualistic learning (2nd ed.). Prentice-Hall, Inc. Kıran, Z.- Kıran, A.. (2006). Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin.
• Lakoff, George -Mark, Johnson (1980). The metaphorical structure of the human conceptual system, Cognitive Science, 4, 195-208
• Lakoff, G. (1990). Some Empirical Results About The Nature of Concepts, UC Berkeley Previously Published Works, https://escholarship.org/uc/item/63v3h67m Lakoff, G.-Mark, J. (2005). Metaforlar- Hayat, Anlam ve Dil (Çev. Gökhan Yavuz Demir), İstanbul: Paradigma.
• Modell H- Modell M.D (2009). Metaphor-the beridge between feelings and knowledge, Psychoanalytic Inquiry A topical Journal for Mental Health Professionals, V.29-1 (6-11).
• Özevren, M. (2019). Kutadgu Bilig’de “iyi olan yukarıda, kötü olan aşağıda metaforu” üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, RumeliDE 2019. Ö 5- II. Rumeli [Dil, Edebiyat, Çeviri] Sempozyumu Bildirileri, (69-76).
• Sarı, C. (2016). Deyimlerde aşağı/ yukarı yönelim metaforu, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi C. 9-S.44 (212-216).
• Shinebourne, P.-Jonathan A. S. (2010). The communicative power of metaphors: An analysis and inter pretation of metaphors in account of the experience of addiction, Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, V. 83-1, (59-73).
• Yaylagül, Ö. (2010). “Divânu Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Atasözlerindeki Metaforlar”, Millî Folklor, Yıl 22, Sayı 85 (113-121).
• Yıldızlı, M. E. (2017). Yönelim metaforlu deyimlerin sınıflandırılması. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 10, Sayı 2, Aralık 2017, (1489-1498).
• Yurtbaşı M. (2012). Sınıflandırılmış Türk Atasözleri, İstanbul: Excellence Publishing. https://sozluk.gov.tr/