Dil bilgiselleşme açısından Eski Türkçede “Teg” edatıyla oluşmuş edat öbeklerinin işlevleri

Yıl 2022, Sayı: 27, 284 - 293, 21.04.2022

Neslihan Karacan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1106976

Öz

Diller kendi evrim süreci içerisinde yeni sözcükler türetmek için doğduğunda türetme, ödünçleme, birleştirme, işlev değiştirme gibi farklı yöntemler kullanır. Bu yöntemlerden biri olan işlev değiştirme aslında dil bilgiselleşme süreci ile de yakından ilgilidir. Türkçede dil bilgiselleşme yöntemi ile kazanılmış sözcük türlerinden biri de edatlardır. Edatlar istem bilgisinde, söz dizim içerisinde hem tamlayıcı hem de kendi öbek yapıları içerisinde yönetici olabilen sözcüklerdir. Edatların bu yöneticilik konumları, öbek içerisinde tamlayıcılarına karşı belirleyici ve sınırlayıcı olabilmesine imkân verir. Edatların tamlayıcıları ile oluşturduğu öbek yapıların eş kullanımlılıkları ve sıklık değerleri onların belirli tamlayıcılar ile öbek yapı oluşturmanın ötesinde tek bir sözcük konumuna evrilebilmesine yol açar. Eski Türkçede bahsedilen bu durum örnekleyen teg edatı tamlayıcıları ile çeşitli anlam ilgileri kurarak söz dizimde varlık gösterirler. Teg edatı Eski Türkçenin en sık kullanılan edatlarından biridir. Orhun Türkçesinden itibaren sözcük olarak ikincil edat, birincil edat ve oluşturduğu öbek yapıları ise sıfat, zarf ve bağlaç işlevleriyle görmek mümkündür. Oluşturduğu bazı edat öbeklerinden antag, muntag, mutagın, antagıŋın ve neteg yapılarını dil bilgiselleşme evresinde farklı işlevlerde görmek mümkündür. Eski Türkçenin kaynaklarında sıkça kullanılan bu yapıların, eş zamanlı olarak birçok farklı işlevde görülmesi de çok işlevlilik açısından da oldukça önemlidir. Bu anlamda çalışmada teg edatının oluşturduğu öbek yapıların farklı işlevleri metinlerden tanıklarla ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

edat, dil bilgiselleşme, çok işlevlilik, teg edatı

Functions of prepositional phrases formed with the postposition “Teg” in Old Turkish in terms of grammaticalization

Öz

When languages are born to derive new words in their evolution process, they use different methods such as derivation, borrowing, combining, transmutation. Transmutation, which is one of these methods, is actually closely related to the grammaticalization process. One of the word types acquired by the method of grammaticalization in Turkish is postpositions. Postpositions are words that can be both complement in syntax and governor in their own phrase structure. These governor positions of postpositions allow them to be determinative and limiting against their complements within the phrase. The co-occurence and frequency values of the phrases formed by the postpositions with their complements cause them to evolve into a single word position beyond forming a phrase with certain complements. This situation, which is mentioned in Old Turkic, is present in the syntax by establishing various semantic relations with the exemplary postposition complements teg. The postposition teg is one of the most frequently used postpositions of Old Turkic. Starting from Orkhon Turkish, it is possible to see secondary postpositions, primary postpositions, and the phrases it forms with adjective, adverb and conjunction functions. It is possible to see the structures of antag, muntag, mutag, antag and neteg, which are some of the postposition phrases that he created, in different functions in the grammaticalization phase. It is also very important in terms of multifunctionality that these structures, which are frequently used in the sources of Old Turkic, are seen in many different functions simultaneously. In this sense, in this study, the different functions of the phrases formed by the postposition teg are discussed with witnesses from the texts.

Anahtar Kelimeler

postposition, grammaticalization, multifunctionality, postposition of teg

Kaynakça

• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I-Metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III- İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi- I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi- II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi- III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Orhun Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Bayat, F. & Çınar M. A. (2020). Eski Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayıncılık.
• Can, M. (2016). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca Edatlar. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Can, M. (2021). Dilbilgiselleşme ve Bağlaç Yapısından Edat Yapısına Dilbilgiselleşme Süreci, İçinde: Hacettepe Türkoloji 50. Yıl Armağanı, Ed. Nurtaç Ergün Atbaşı, Koray Üstün, Ankara: Nobel Yay.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çetin, E. (2008). On Üçüncü Yüzyıl Öncesi Türkçesinde Soru, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Yayınlanmamıs Doktora Tezi).
• Demirci, K. (2002). “Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme”, Bilig, S. 45 Bahar, 131-146.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. (Çev.: Ali Ulvi Elöve:1941, Ahmet Benzer: 2012), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• DLT I: Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi- I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DLT II: Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi- II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DLT III: Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi- III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M.(2004). A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Göksel, A. & Kerslake C. (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Londra: Routledge.
• Heine, B. & Reh M. (1984). Grammaticalisation And Reanalysis İn African Languages, Hamburg: Buske.
• Karahan, A. (2015). Eski Uygurcada Bağlaçlar. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kaya C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lewıs, G. (2000). Turkish Grammar. Oxford: Oxford University Press.
• Meıllet, A. (1912). "L'evolution Des Formes Grammaticales", Scienta (Rivista Di Scienza) 12, No. 26, Reprinted İn Meillet 1958: 130-148.
• Sarı, M. (2010). “Karışık Dilli Eserlerde Kelime>Enklitik>Ek Sürecinde Bir Biçim Birimi: -davuk / -dayuk”, Turkish Studies, 5/1, 594-615.
• Tekin Ş. (2019). Uygurca Metinler II- Maytrısimit. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin T. (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhun Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.