Kazak kahramanlık masallarında yer alan kişiadları üzerine bir değerlendirme

Yıl 2022, Sayı: 30, 736 - 749, 21.10.2022

Merve Yorulmaz Kahve

Öz

Bir milletin sözlü kültüründe çok önemli bir yere sahip olan masallar; ait oldukları milletin geleneklerini, göreneklerini, örflerini, âdetlerini kısacası hayata bakış açılarını kabul ve retler kapsamında geleceğe taşıyan vasıtalardır. Sözlü geleneğin izlerini kadim bir coğrafyada sürdüren Kazaklar ve onların anlatıları masal türü için zengin örnekler sunmaktadır. Kazakların sözlü edebiyatı içerisinde “ertegi” şeklinde adlandırılan masallar, Kazak halkının tarihî serüvenine de ışık tutmaktadır. Olağanüstü masallar ile kahramanlık destanlarının arasında değerlendirilen “kahramanlık masalları” daha sınırlı bir konu çeşitliliğine sahip, ana temanın “kahramanlık” vurgusuna dayandığı sözlü gelenek ürünleridir. Konu sınırlılığı içinde Kazak kahramanlık masallarında, genellikle kahramanın evlilik süreci veya düşman ya da canavarlarla mücadelesi anlatılır. Bu çalışmada Kazak kahramanlık masallarında yer verilen kişiadları incelenmiştir. Kazak Türklerine ait “İki Erkek Kardeş, Akbilek Kız-Turğın Bala, Akjan Batır, Älibek Batır, Altın Aydar, Batır ile Bala, Bayğulan, Boz Atlı Boran Batır, Deldaş Batır, Duvdar Kız, Erkem Aydar, Hanşentay, Jartı Töstik, Yerden Çıkan Jelim Batır, Karaüyrek, Kerkula Atlı Kendebay, Kökjan Batır ile Ejderha, Kuyun Batır, Mamay Batırın Hayali, Nan Batır, Tumarbas Batır, Alaköz Batır, Ayualpaŋ, Suwdısalpaŋ, Tawdıtalpaŋ, Ayudäw/Ayıdev, Esekmergen, Jalğız Jigit Urpaḳtarı / Yalnız Yiğit’in Nesilleri, Jayıḳ Pen Edil / Yayık ile İdil, Jeztırnak, Ḳalabay Batır, Kara Batır, Ḳaradöŋ Batır, Mamay Batırdıŋ Armanı / Mamay Batırın Hayali, Talaspay Mergen” olmak üzere otuz beş adet kahramanlık masalı içerisinde yer alan kadın ve erkek kişiadları öncelikle “kadın” ve “erkek” adları şeklinde iki ayrı ana başlık altında tasnif edilmiş; daha sonra her ana başlık altında, anlambilimlik çerçevede alt başlıklar oluşturularak tek tek değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kazak, kahramanlık masalı, kişiadı, adbilim

An evaluation of antroponims in Kazak hero tales

Öz

Tales, which have a very important place in the oral culture of a nation; traditions, customs, and customs of the nation to which they belong, in short, their perspectives on life are tools that carry them to the future within the scope of acceptance and rejection. The Kazakhs and their narratives, which continue the traces of the oral tradition in ancient geography, provide rich examples for the fairy tale genre. The tales called "ertegi" in Kazakh oral literature also shed light on the historical adventure of the Kazakh people. The "heroic tales", which are evaluated between extraordinary tales and heroic epics, are products of oral tradition with a more limited variety of topics, the main theme of which is based on the emphasis on "heroism". In Kazakh heroic tales, the marriage process of the hero or the struggle with the enemies or monsters is usually told within the scope of the subject. This study examined the names of the people in the Kazakh heroic tales. First of all, the names of men and women in the thirty-five heroic tales (İki Erkek Kardeş, Akbilek Kız-Turğın Bala, Akjan Batır, Älibek Batır, Altın Aydar, Batır ile Bala, Bayğulan, Boz Atlı Boran Batır, Deldaş Batır, Duvdar Kız, Erkem Aydar, Hanşentay, Jartı Töstik, Yerden Çıkan Jelim Batır, Karaüyrek, Kerkula Atlı Kendebay, Kökjan Batır ile Ejderha, Kuyun Batır, Mamay Batırın Hayali, Nan Batır, Tumarbas Batır, Alaköz Batır, Ayualpaŋ, Suwdısalpaŋ, Tawdıtalpaŋ, Ayudäw / Ayıdev, Esekmergen, Jalğız Jigit Urpaḳtarı / Yalnız Yiğit’in Nesilleri, Jayıḳ Pen Edil / Yayık ile İdil, Jeztırnak, Ḳalabay Batır, Kara Batır, Ḳaradöŋ Batır, Mamay Batırdıŋ Armanı / Mamay Batırın Hayali, Talaspay Mergen) of Kazakh Turks classified under two main headings as “female” and “male” names; Then, under each main heading, subheadings were created within the framework of semantics and the identified person names were evaluated one by one.

Anahtar Kelimeler

Kazakh, heroic tale, antroponim, onomastic

Kaynakça

• Abdrahmanov, A. (2010). Toponomika Jana Etimologiya. Pavlador: Ğılım Baspası.
• Aydoğmuş, E. (2020). Kazak Türklerinde “kadın” kişi adları. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi - Journal of Turkish Researches Institute, 67, 367-377.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çoruhlu, Y. (2014). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Eminoğlu, H. (2013). Tarihî lehçelerden günümüze at donları ve nişane adları. Turkish Studies, 8(9), 1371-1412.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Ergün, H. (2019). Kazak Türklerinin destanlarındaki yer adları üzerine bir araştırma (Yüksek Lisans Tezi). Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırklareli.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. Akalın, M. (Çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gömeç, S. (2002). Kök Türkçe yazılı belgelerde yer alan unvanlar. Erdem, 12(36), 929-946.
• Hazar, M. (2005). Joldasbay Turlıbayev Rayımbek Batır (dil incelemesi, sözlük; harf çevrimi, Türkiye Türkçesine aktarımı 1. Cilt) (Doktora Tezi). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Kafkasyalı, A. (2012). Bağımsızlıklarının 20. yılında Kazakların istiklâl mücadelesi tarihine bir bakış. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 12(1), 167-192.
• Kalish, A. ve Terekbayeva, J. (2018). Kazak Türklerinin folklor kaynaklarına göre efsanevi ve geleneksel taşıtlar. Milli Folklor Dergisi, 15(117), 57-72.
• Karadoğan, A. (2004). Türk ad biliminde renk kültü. Milli Folklor Dergisi, 8(62), 89-100.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2012). Ḳazaḳşa- Türikşe Sözdik. Almatı: Birleşik Matbacılık.
• Küçük, S. (2010). Eski Türk kültüründe renk kavramı. Bilig, 54, 185-210.
• Ögel, B. (1997). Türk Mitolojisi I, İstanbul: MEB.
• Qaydar, Ä. (2013). Qazaqtar ana tili äleminde: étnolingvistikalık sözdik 3-tom: tabıyğat. Almatı: “Sardar” Baspası.
• Rasonyi, L. (1988). Türklükte kadın adları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 11, 63-87.
• Şahin, İ. (2015). Türk dilinde renk adı + man sistemi ve {man} ekinin kökenine dair. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4 (1), 45-68.
• Şahin, İ. (2021). Adbilim. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk Ad Bilimi I Giriş. Ankara: TDK Yayınları.
• Smagulov, A. (2013). Kazak esimderi entsiklopedialık anıktamalık. Almatı: Atamura.
• Yıldırım, S. (2012). Kazak Türk folklorunda epik anlatmalar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yıldırım, S. (2017). Kazak Kahramanlık Masalları. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Yüce, N., Oraltay, H. ve Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/
• Kazakça Sözlük. (2022). Erişim adresi: https://pauctle.com/kztr/
• Kişi Adları Sözlüğü. (2022). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/