Bir imla meselesi mi yoksa i > e değişimi mi?: Osmanlı Türkçesi metinlerinde kapalı /ė/ sesi üzerine

Yıl 2022, Sayı: 31, 468 - 483, 21.12.2022

Öznur Durgun

https://doi.org/10.29000/rumelide.1221885

Cited By: 2

Öz

Türkçenin en uzun soluklu dönemlerinden biri olan Osmanlı Türkçesinin hâlâ çözüme kavuşturulamamış bazı problemleri bulunmaktadır. Arap alfabesinin, Türkçenin fonetik hususiyetlerini göstermede yetersiz olması ve imlanın belli ses özelliklerini örtmesi, sesbilim çalışmaları için büyük bir problem teşkil etmektedir. Yazının her zaman daha önceki bir dönemi yansıttığı ve imlanın muhafazakarlığı göz önünde bulundurulduğunda, Osmanlı Türkçesindeki bazı ünlülerin niteliğinin belirlenmesi ve ses değişimlerine dair çalışmalar da önem arz etmektedir. Bu ünlülerin içerisinde Türkçenin tarihi devrelerinde bulunup, ölçünlü Türkçede ve İstanbul ağzında her ne kadar bulunmasa da çağdaş Türk dillerinin bazıları ile Anadolu ağızlarında anlam ayırt edici özelliğiyle görülmeye devam eden kapalı /ė/’yi özellikle zikretmek gerekir. Arap alfabesinde bu sese mahsus bir işaretin olmaması, Eski Türkçede hem açık /e/ hem de kapalı /ė/ ilk hecede görülebilirken Türkiye Türkçesinde bu karşıtlığın kaybolması ve kapalı /ė/’li çoğu sözcüğün ölçünlü Türkçede /e/’li olması, bazı araştırmacıların günümüzdeki söyleyişi esas alarak bu sözcükleri anakronik bir tutumla /e/ ile okumalarını beraberinde getirmiştir. Bazı araştırmacılar ise Arap alfabesinde çoğu kez ye (ی = /i/) ile yazılan bu sözcükleri, geleneksel Osmanlı imlasının etkisinde kalıp, imlanın o dönemin telaffuzunu yansıttığı düşüncesiyle çok büyük oranda /i/ ile okumaktadırlar. Bundan hareketle bu çalışmada, ilk hecesinde asli olarak kapalı /ė/ sesi bulunan Türkçe sözcüklerin, 16-19. yüzyılları içine alan dönemde Batılılar tarafından yazılan lügat ve gramer kitaplarında ne şekilde kaydedildikleri bir listeyle gösterilecektir. Ardından Arap alfabesinde genellikle ye ile yazılan bu sözcüklerdeki sesin Türkiye Türkçesi’nde /e/’ye dönmesi şeklinde tasavvur edilen ve literatürde i > e değişimi olarak genel kabul gören ses olayının kapalı /ė/’li sözcüklerde gerçekleşip gerçekleşmediği, Osmanlı Türkçesinin ünlü dörtgeni üzerinden sesbilimsel prensipler çerçevesinde tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kapalı /ė/, imla-telaffuz ilişkisi, Osmanlı Türkçesi, sesbilim, Kapalı /ė/, imla-telaffuz ilişkisi, Osmanlı Türkçesi, sesbilim

A matter of spelling or i > e substitution? On the closed /ė/ phoneme in Ottoman Turkish texts

Öz

Ottoman Turkish, one of the long-lasting periods of Turkish, has still some unresolved problems. The inadequacy of the Arabic alphabet in displaying the phonetic features of Turkish and its covering of certain phonetic features pose a great problem for phonology studies. Regarding the conservatism of orthography, it is also important to determine the quality of some vowels and sound changes in Ottoman Turkish. Of these vowels, it is especially necessary to mention the closed /ė/, which is found in the historical periods of Turkish and continues to be seen in some of the contemporary Turkic languages and Anatolian dialects, although it is not found in Standard Turkish and the Istanbul Dialect. The facts like that there is no sign specific to this sound in the Arabic alphabet, both /e/ and closed /ė/ can be seen in the first syllable in Old Turkic though this apposition has disappeared in Turkish and the existence of many words with closed /ė/ in the form of /e/ in Standard Turkish have led some researchers to read these words anachronistically with /e/ based on the current spoken utterance. On the other hand, this has caused some researchers to read these words, which are mostly written with ye (ی = /i/) in the Arabic alphabet, with /i/ to a great extent, under the influence of the traditional Ottoman orthography since they have thought that the orthography reflects the pronunciation of that time. This study will primarily show through a list how Turkish words with closed /ė/ in their first syllable were recorded in the Ottoman lexicon and grammar books written by the Western scholars in the period spanning from the sixteenth to the nineteenth centuries. Then, on the basis of the vowel chart of Ottoman Turkish, it will be discussed phonologically whether the sound in these words written with ye in the Arabic alphabet can really transformed into /e/ in Turkish. In other words, it will be argued if this event known as i>e change in the scholarly literature actually does occur.

Anahtar Kelimeler

Kapalı /ė/, imla-telaffuz ilişkisi, Osmanlı Türkçesi, sesbilim

Kaynakça

• Adamović, M. (2009). Floransalı Filippo Argenti’nin notlarına göre (1533) 16. Yüzyıl Türkçesi. Aziz Merhan (Terc.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydemir, H. (2021a). Türk Tarihinin Kaynakları Olarak Eski Türk Boy Adları – Kökenbilgisel Bir İnceleme 1. Cilt. Çanakkale: Paradigma.
• Aydemir, H. (2021b). Orhon Yazıtlarındaki “altı çuv/çub Sogdak” Adı Üzerine. T. Karayak ve U. Uzunkaya (Haz.). Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı -Esengü Bitig- içinde (s. 75-101) İstanbul: Kesit.
• Az. = Guseynova, G. (1941): Azerbaydjansko-russkiy slovar’. Bakü.
• Az2. = Tagıyev, M. T. vd. (2006). AzӘrbaycanca- Rusca LüğӘt 1-4. Bakı.
• Barutçu Özönder, S. (1996). ʿAlī Şīr Nevāyī Muḥākemetü’l-Luġateyn-İki Dilin Muhakemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Dağlı, Y. & Kahraman, S. A. & Sezgin, İ. (2001). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Topkapı Saray Bağdat 307 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini. İstanbul: Yapı Kredi.
• Doerfer, G. (1994). Zu inschrifttürkisch ē/e. UAJb 13: 108-132.
• DS = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü 1-12. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Duman, M. (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Duman, M. (1999). Klasik Osmanlı Türkçesi Döneminde i/e Meselesine Dair. İlmi Araştırmalar 7: 65-104.
• Emre, A. C. (1946). Türkçede Bulanık e (ė) Fonemi. Türk Dili-Belleten, III (Mart) 6-7: 487-497.
• Erdem, M. D. & Gül, M. (2006). Kapalı e (ė) Sesi Bağlamında Eski Anadolu Türkçesi-Anadolu Ağızları İlişkisi. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S. 11: 111-148.
• Ergin, M. (2006). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Evliyâ Çelebi. (2013). Seyâhatnâme-İndeksli Tıpkıbasım V. Cilt. Seyit Ali Kahraman (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge Language Surveys.
• Kartallıoğlu, Y. (2017). Osmanlı Konuşma Dili. İstanbul: Kesit.
• Kılıç, M. A. (2003). Türkiye Türkçesindeki Ünlülerin Sesbilgisel Özellikleri. A. S. Özsoy vd. (Ed.). Studies in Turkish Linguistics içinde (s. 3-18). İstanbul: Boğaziçi University.
• Kocaoğlu, K. (2003). Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı é / i Meselesi. Türk Kültürü, S. 483-484: 266-281.
• Mansuroğlu, M. (1957). Das Geschlossene e im Karachanidischen Türkisch. UAJb 29: 215-223.
• Meral Türkmenoğlu, T. (2017). Ahmed Vefik Paşa’nın Lehce-i Osmânî Adlı Sözlüğünde /ė/ Ünlüsü. Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi: 47-56.
• Meninski, F. M. (1680a). Grammatica Turcica. Viennae Austriae.
• Meninski, F. M. (1680b). Thesaurus Linguarum orientalium turcicae, arabicae, persicae, lexicon turcico-arabico-persicum. Vienna Austriae.
• Nagy de Harsány, Jakob. (1672). Colloquia Familiaria Turcico-Latina.
• Németh, J. (1939). Zur Kenntnis des geschlossenen e im Türkischen. KCsA I, Supplement: 515-531.
• Redhouse, J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon. Constantinople.
• Röhrborn, K. (2011). Eski Uygur Alfabesindeki “Fonolojik Prensip” Problemi Üzerine. M. Ölmez ve F. Yıldırım (Haz.). Orta Asya’dan Anadolu’ya Alfabeler içinde ( s. 21-28). İstanbul: Eren.
• Stachowski, M. (1998). A Minimal Probabilistic Development Model of Proto-Turkic E-Type Vowels. Folia Orientalia, C. 34: 159- 174.
• Steingass, F. (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg.
• Thomsen Hansen, K. (1957). The closed e in Turkish. AO XXII: 150-153.
• Tulum, M. (2011). XVII. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (2005). Türkçe Sözlük. (Onuncu Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Viguier, M. (1790). Élémens de la Langue Turque. Constantinople: de L’imprimerie du Palais de France.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen.
• Yavuz, O. (1991). Türkçe’de Kapalı E. S.Ü. Fen-Ede. Fak. Edebiyat Dergisi, S. 6: 271-306.
• Yılmaz Ceylan, E. (1991). Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü. Türk Dilleri Araştırmaları: 151-165.