Di Temayên Destana Kela Dimdimê da Kurdînîya Îdeal

Yıl 2023, Sayı: 34, 1235 - 1252, 22.06.2023

Yaşar Kaplan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1316386

Öz

Destana Kela Dimdim û Xanê Lepzêrîn yek ji girîngtirîn destana edebîyata kurdî ya devkî ye. Ev destan ji alîyê dengbêjan ve li ser rûdaneke dîrokî hatîye honandin. Mijara vê destanê şerê di navbera Kurdên Biradostî û Dewleta Sefewî ye ku ev şer di navbera salên 1609 û 1610ê da qewimîye. Wisa dîyar e ku vî şerî karîgerîyeke mezin li ser kurdan hiştîye, lewra ev destan ji alîyê xelkê ve gelek hatîye bergermkirin û guhdarîkirin. Ji bilî belavbûna wê ya di edebîyata devkî da herwisa rengvedana wê di edebîyata kurdî ya klasîk da jî çêbûye û hinek edîbên kurd li ser vê destanê berhem dane. Ev destan ji sedsala 19an şûnda bûye mijara gelek vekolînên ji alîyê vekolerên bîyanî û xuyanî ve hatine encamdan. Ji deverên cuda cuda gelek varyantên vê destanê hatine tomarkirin. Di vê nivîsarê da varyantên ji devera Hekarîyan hatine tomarkirin wekî numûne hatine hilbijartin. Her çend ev varyant ji devê deh dengbêjên cuda hatibe berhevkirin jî ji ber wekhevîya varyantan, hemî varyant wekî yek varyanta têkûz hatîye lêkdanê. Armanca gotarê destnîşankirina temayên sereke yên destanê û dîyarkirina rengvedana wan a li ser derbirîna kurdînîya îdeal a di destana Kela Dimdim û Xanê Lepzêrîn e.

Anahtar Kelimeler

Kela Dimdim, Xanê Lepzêrîn, beyt, tema, hemaset

Kaynakça

• Açar, C. (2019). Safevi Kroniklerinde Dımdım Kalesi Kuşatması ve Emir Han Bradosti. İstanbul: Avesta.
• Aktaş, Ş. (1998). Edebiyat Teorisi Üzerine. Türkiye Günlüğü, 49 (Ocak-Şubat), 87-91.
• Bazîdî, M. M. (2010). Cami’eya Risaleyan û Hikayetan bi Zimanê Kurmancî (ber. Zîya Avci). Stenbol: Weşanxana Lîs.
• Çıkla, S. (2012). Şiirde ‘Tema’ Kavramı Üzerine. Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, (6), 71-86.
• Feqiyê Teyran, (2014). Divan∞Dîwan, Kadri Yıldırım (çev.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Gündüz. T. (2008). Sefeviler. DİA (35/451-57). Ankara: TDV Yayınları.
• Hassanpour, A. (1995). Dimdim. Encylopedia Iranica (Vol. VII, Fas. 4, pp. 404-405). London-Boston: Routledge & Kegan Paul.
• Kaplan, Y. (2022). Helsengandinek li ser Cureyên Vegêranê yên di Folklora Kurdî da (Destan, Beyt û Vegêranên Strankî). International Journal of Kurdish Studies, 8 (2), 273-292.
• Kaplan, Y. (2019). Destana Kela Dimdim û Xanê Lepzêrîn. İstanbul: Nûbihar.
• Karasoy Y. (1991). Destan Kavramı. Milli Folklor, (10), 37-42.
• Karataş T. (2001). Tema. Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Perşembe Kitapları.
• Keskin, N. (2019). Folklor û Edebiyata Gelêrî. İstanbul: Avesta Yayınları.
• Sadinî, M. Xalid (2012). Feqiyê Teyran: Jiyan Berhem û Helbestên Wî, İstanbul: Nûbihar.
• Nêrweyî, E. T. (2019). Emîrxanê Lepzêrîn û Kela Dimdim. İstanbul: Avesta Yayınları.
• Zîlan, R. (2015). Lêkolînek li ser Kela Dimdimê. Ramazan Pertev (ed). Di Edebîyata Kurdî ya Gelêrî (189-220). Stembol: Avesta.
• Ebdulqadirê Gwîzereşî (Ebdülkadir Kızılkaya): Xelkê gundê Gwîzereşê (Cevizli) ye ya ser bi navçeya Çelê (Çukurca) ya girêdayî Culemêrgê (Hakkâri). Ji 70 salîyê borîye. Ji bilî Kurdî, Tirkî jî dizane. Xudan bîr û hafizeyeke gelek bi hêz e. Niha li Culemêrdê niştecih e. Wî, ev destan di kaseteke 96 dq’yî da vegotîye.
• Sadiqê Şetinisî (Sadık Yılmaz): Xelkê gundê Şetinîsa Jorî (Yukarı Kayacık) a girêdayî Culemêrgê ye. Di vegotina destan û serhatîyan da destekî bilind hebû. Di sala 1994ê di 54 salîya xwe da çûye ber dilovanîya Xudê. Wî, ev destane di kaseteke 92 dq’yî da vegotîye.
• Ebdulkerîm Zawîteyî (Abdülkerim Akar): Xelkê gundê Zawîte (Kayalık) ye ya ser bi navçeya Çelê (Çukurca) ya girêdayî Culemêrgê. 53 salî ye. Ji Mudîrîyeta Çandê ya Culemêrgê teqawid bûye. Lîse (amadeyî) qedandîye. Wî, ev destan di kaseteke 84 dq’yî da vegotîye.
• Ehmedê Bayî (Ahmet Coşkun): Xelkê Gundê Bayê (Bay) ya ser bi Culemêrgê ve ye. Di sala 1997ê da di 65 saliya xwe da çûye ber dilovanîya Xudê. Wî, ev destan di kaseteke 45’yî da vegotîye.
• Ehmedê Asmînê (Ahmet Şen): Xelkê gundê Hirkaşê (Kınıklı) ya ser bi navçeya Çelê ya girêdayî Culemêrgê ye. Sala 2021ê ji 90 salîyê borî wefat kirîye. Wî, ev destan di kaseteke 30 dq’yî da vegotîye.
• H. Ebdilayê Keleş ( Abdullah Demir): Xelkê gundê Marifanê (Kurudere) ye ya ser bi navçeya Çelê ya girêdayî Culemêrgê. 73 salî ye. Lîse qedandîye. Mudîriyeta Perwerdeya Mîllî ya Culemêrgê teqawid bûye. Niha li Culemêrgê niştecih e. Wî, ev destan di kaseteke 44 dq’yî da vegotîye.
• Leşker Şîvişkî (Leşker Demir): Xelkê gundê Şîvişk ( Kavaklı) ye ya ser bi navçeya Çelê ya girêdayî Culemêrgê. Derdora 60 salî ye. Di Mudîriyeta Îtfaiyê ya Belediya Culemêrgê dixebite. Niha li Culemêrgê niştecih e. Wî, ev destan di kaseteke 15 dq’yî da vegotîye.
• Selîm Peyanisî (Selim ? ): Xelkê gundê Peyanis (Geçitli) ye ya ser bi Culemêrgê. 68 salî ye. Li gundê xwe niştecih e û bi cotyariyê ve meşxûl e. Wî, ev destan di kaseteke 14 dq’yî da vegotîye.
• Seyyîd Omer Kelêtanî (Ömer Demir): Xelkê gundê Kelêtanê ( Taşbaşı) ye ya ser bi Culemêrgê. 77 salî ye. Li gundê xwe niştecih e û bi cotyarîyê ve meşxûl e. Wî, ev destan di kaseteke 12 dq’yî da vegotîye.
• H. Îskenderê Biyadirî (İskender Akar): Xelkê gundê Biyadir (Narlı) ye ya ser bi navçeya Çelê ya girêdayî Culemêrgê. Di 2021ê piştî temenekî nêzîkî 100 salî wefat kirîye. Wî, ev destan di kaseteke 5 dq’yî da vegotîye