Kutadgu Bilig’de tek vokalli zarf fiil ekleriyle kalıplaşmış edatlar ve bu edatların işlevleri

Yıl 2023, Sayı: 35, 138 - 162, 21.08.2023

Ahmet Karataş

https://doi.org/10.29000/rumelide.1342099

Öz

Türkçenin kelime türlerinden biri olan edatlar, eklendikleri söz veya söz grupları ile cümle içerisindeki diğer sözcükleri birbirlerine geçici olarak bağlama görevini üstlenen gramer görevli sözcüklerdir. Edatlar, isimler ve fiiller gibi yalnız başlarına bir anlam taşımazlar. Cümle içerisindeki sözcükleri benzerlik, beraberlik, başkalık, miktar, sebep, vasıta, zaman, mekan, yer ve yön gösterme gibi ilişkilerle birbirlerine bağlayarak gramer görevlerini tamamlarlar. Türkçede bulunan edatların bir kısmı çekim eki alarak isim görevinde kullanılmaktadır. Bunlar cümle içerisinde isim olarak görev alırlar. Bu tarz sözcükler tam olarak edatlaşamamış ya da bir diğer ifadeyle yarı donmuş sözcükler olarak adlandırılmaktadır. Ancak, Türkçede kullanılan edatların çoğu isim veya fiil soylu köklerle ve Türkçedeki çeşitli eklerin birleşerek kalıplaşmasıyla oluşmuştur. Bunlar isim soylu köklere, çeşitli isim çekim ekleri, fiil soylu sözcüklere ise genellikle zarf fiil ekleri getirilerek oluşmuştur. Bu tarz edatlar da, kalıplaşıp donma evresinden geçerek yeni bir şekillenme ile edat durumuna gelmiştir. Bu çalışmada, Türkçenin XI. yy.’da bilim dili olarak kullanıldığını gösteren Kutadgu Bilig’de tek vokalli zarf fiil ekleriyle kalıplaşmış edatlar ve bu edatların sınıflandırılması üzerinde durulmuştur. Öncelikle, Kutadgu Bilig’de tek vokalli zarf fiillerle oluşan ara, aşnu, basa, berü, birle, karşı, kata, kodı, oza, ön͡gi, ötrü, tapa, tegi, tegre, utru edatlarının etimolojik önerileri sunulmuştur. Daha sonra tespiti yapılan edatlar, Zeynep Korkmaz’ın “Türkiye Türkçesi Grameri – Şekil Bilgisi” adlı çalışmasında kullandığı sınıflandırma örnek alınarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Edat, Zarf fiil, Kalıplaşma

Kaynakça

• Arat, R.R. (2018). Kutadgu Bilig, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Boeschoten, H. (2023). A Dictionary of Early Middle Turkic, Boston: Brill.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik Der İslamischen Litteratur-Sprachen Mittelasiens, Leiden: E. J. Brill.
• Can, M. (2018). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca Edatlar, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford Press.
• Demirci, K. (2021). Türkoloji İçin Dilbilim Konular Kavramlar Teoriler, Ankara: Anı Yayıncılık.
• Ercilasun, A.B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2011). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Ersöz, S. (2017). “Ötürü”, “Ötrü” Edatlarının Yapısı ve Türk Dilindeki Görünümleri, MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:15, Sayı:3.
• Gabain, A.V. (2007). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk Dilinde Edatlar, İstanbul: Bilge, Kültür, Sanat Yayınları.
• Karahan, L. (2007). “Sonra, Önce” Kelimelerinin Edat Kategorisi İçindeki Durumu. Dil Araştırmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı:1.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri – Şekil Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018). Türkçede Eklerin Kullanış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2019). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, K. (2021). Eski Türkçe tapanın Kökeni Üzerine, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10/24, s. 38-46.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Göttingen: Universitӓtsverlag Göttingen.