Sanat ve tekinsizin ortak paydasında gerçeğin rolü

Yıl 2023, Sayı: 35, 861 - 886, 21.08.2023

Gamze Boz Sülüşoğlu , İmre Deniz Işıktaş

https://doi.org/10.29000/rumelide.1342259

Öz

Ernst Jentsch ve Sigmund Freud’dan sonra birçok araştırmaya konu olan tekinsiz kavramı, psikoloji ve felsefe disiplinlerinden yola çıkarak sanatta da geniş bir düzlemde izlenmektedir. Bir deneyim olarak tekinsiz kavramının gerçekliğin algılanmasında yaşanan bir problem olarak ortaya çıkışı, gerçek kavramını tekinsizin oluşumundaki önemli bir unsur olarak ortaya koymaktadır. Gerçeğe dair felsefi görüşler farklılık gösterse de tekinsizin oluşumunda mutlak bir gerçek varlık ve öznenin bu gerçekliği kendi öznel bilinci ile algılaması söz konusudur. Bu noktada tekinsizin öznel bir deneyim olarak ortaya çıktığı düşünülebilmektedir. Gerçekle ilgili felsefi görüşler ile tekinsizin açıklandığı Jentsch ve Freud’un teorileri ve güncel araştırmalar arasında büyük paralellikler görülmektedir. Günümüz sanatının gerçeğe yönelik olarak gittikçe artan ilgisi bu üç değişkeni bir araya getirme noktasında teşvik edicidir. Bu araştırma bir psikoloji terimi olarak tekinsiz kavramını açıklayan teorileri temel alarak, gerçeğin tekinsizdeki rolünü irdelemektedir. Sanatta tekinsiz etkinin yaratılmasında gerçeğin sanat yapıtına yansıyan yüzü önemli görülmekte, özellikle çeşitli tekinsiz fenomenlerin gerçek ve sanatla ilişkisi, örnek olarak gösterilen yapıtlar üzerinden ifade edilmeye çalışılmıştır. Çalışma içerisinde; tekrarlar, Doppelgänger’ler, gerçekçi beden temsilleri, ürkütücü tuhaf nesneler, verilen örnekler aracılığıyla incelenmiş onların gerçek ve tekinsiz ile olan bağı tartışılmıştır. Böylece, bastırılmışın geri dönüşü olarak da ifade edebileceğimiz tekinsizin, bu yapıtların gerçeği gösterdiği nitelikleri aracılığıyla yapılan okumalarda, insana dair söylenebilecek; dünya, gündelik yaşam, beden, kimlik gibi benzer kavramlara ilişkin olan ne varsa, onların fiziki gerçekliklerini bozduğunu göstermektedir. Sonuç olarak bu rahatsız edici tutum, sanatçının eleştirel nitelikleri ile varmak istediği yere ulaşmasına aracı olarak, geleneksel estetiğin ve toplumsal düzenin altını oyan bir sorgulama yapmasına imkan vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tekinsiz, gerçek, sanat, doppelgänger, tuhaf, tekrar

Kaynakça

• Albano, C. (2008) Uncanny: A Dimension of Contemporary Art. ESSE Arts and Opinions, 62(2), 4–11. https://esse.ca/en/uncanny-a-dimension-in-contemporary-art/
• Baudrillard, J. (2004), Tam Ekran, (B. Gülmez, Çev.), Ç. B. Güçbilmez (Ed.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları (1997).
• Baudrillard, J. (2014), Sanat Komplosu, Ali Artun (Ed), ( 5. Baskı), İstanbul: İletişim Yayınları. (1996).
• Baudrillard, J. (2016), Simülakrlar ve Simülasyon, (Ç. O. Adanır, Çev.), (10.Baskı), Ankara: Doğu Batı Yayınları (1996).
• Bozkurt, N. (2013), Sanat ve Estetik Kuramları (10. Baskı), Ankara: Sentez Yayınları (2012).
• Cevizci, A. (2014), Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları, (2011).
• Danto, A. (2019), Sıradan Olanın Başkalaşımı, (E. Berktaş, Çev.), (2. Baskı), İstanbul: Ayrıntı Yaynları, (1983).
• Dutton, D. (2017), Sanat İçgüdüsü: Güzellik, Zevk ve İnsan Evrimi, (M. Turan, Çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, (2009).
• Evans, D. (2006), An Introductory Dictionary of Lacanian Psychoanalysis, Taylor & Francis e-Library, http://www.ebookstore.tandf.co.uk/.
• Foster, H. (2017), Gerçeğin Geri Dönüşü: Yüzyılın Sonunda Avangard, (E. Hoşsucu, Çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, (2002).
• Foster, H. (2011), Zoraki Güzellik, (Ş. Kaptan, Çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, (1993).
• Freud, S. (2013a), Haz İlkesinin Ötesinde, In Metapsikoloji: Haz İlkesinin Ötesinde Ego ve İd ve Diğer Çalışmalar, (E. Kapkın, Çev.), (pp. 265–326), İstanbul: Payel Yayınları, (1920).
• Freud, S. (2013b), Zihinsel İşleyişin İki İlkesi Üzerine Formülasyonlar, In Metapsikoloji: Haz İlkesinin Ötesinde Ego ve İd ve Diğer Çalışmalar, (E. Kapkın, Çev.), (pp. 7–41), İstanbul: Payel Yayınları, (1911).
• Freud, S. (2019a), Tekinsizlik Üzerine, (H. Şahin, Çev.), D. Hezer (Ed.), Tekinsizliğin Psikolojisi Üzerine/Tekinsizlik Üzerine içinde (pp. 33–76), İstanbul: Laputa Kitap.
• Freud, S. (2023). Aktarım Nevrozlarına Genel Bakış. https://www.felsefesanatpsikanaliz.com/wp-content/uploads/2021/09/Freud-S.-Aktarim-Nevrozlarina-Genel-Bakiş-1915-2.pdf
• Harman, G. (2008). On the Horror of Phenomenology: Lovecraft and Husserl. Collapse: Philosophical Research and Development, 4, 333–364.
• Homer, S. (2013), Lacan, (A. Aydın, Çev.), G. Salman (Ed.), Ankara: Phoenix Yayınları (2005).
• Jenstch, E. (2019b), Tekinsizin Psikolojisi Üzerine, (H. Şahin, Çev.), D. Hezer (Ed.), Tekinsizin Psikolojisi Üzerine /Tekinsizlik Üzerine içinde (pp. 11–29), İstanbul: Laputa Kitap.
• Kristeva, J. (1991), Stranger To Ourselves, New York: Columbia University Press.
• McMurdo, W. ve diğerleri, (2001), The Work of Wendy McMurdo (2. Baskı), Ediciones Universidad de Salamanca, https://wendymcmurdo.com/text/wendy-mcmurdo-salamanca/
• Özcan, G. (2018), Sartre’ın Duygu Fenomenolojisinin Psikoterapiye Entegrasyonu, Dinlenen Ben Rüya ve Terapi Dergisi, 6, 56–61. https://dinlenenben.com/
• Rank, O. (1971), The Double. H. Tucker (Ed.), Raleigh: The North Carolina State University Press, (1925)
• Ribeiro, A. M. (2008), The grotesque, The Uncanny and The Femininity within The Work of Cindy Sherman, Ide (São Paulo) [Online], 31(47), 88–93, http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S0101-31062008000200016&script=sci_abstract&tlng=en
• Royle, N. (2003), The Uncanny. Manchester: Manchester University Press.
• Schlipphacke, H. (2015), The Place and Time of the Uncanny, Pacific Coast Philology, 50(2), 163–172, https://www.jstor.org/stable/10.5325/pacicoasphil.50.2.0163
• Stahel, U. (1999), Thin-skinned and Ambiguous, https://ursstahel.ch/thin-skinned-and-ambiguous
• Timuçin, A. (2004), Felsefe Sözlüğü (5. Baskı), İstanbul: Bulut Yayınları.
• Trigg, D. (2012), The Memory of Place: A Phenomenology of the Uncanny, Athens: Ohio University Press.
• Tunalı, İ. (2013), Estetik (15. Baskı), Ankara: Remzi Kitabevi. Türk Dil Kurumu, (2023), https://sozluk.gov.tr/
• Vardoulakis, D. (2006), The Return of Negation: The Doppelgänger in Freud’s “The Uncanny” JSTOR/The Johns Hopkins University Press, 35(110), 100–116. https://www.jstor.org/stable/4152886
• Warner, M. (2006), Phantasmagoria: Spirit Visions, Metaphors, and Media into the Twenty-first Century, Oxford: Oxford University Press.
• Windsor, M. (2019), What is the Uncanny? British Journal of Aesthetics, 59(1), 51–56, https://doi.org/10.1093
• Withy, K. (2015), Heidegger on Being Uncanny, Cambridge: Harvard University Press.
• Žižek, S. (2013), Yamuk Bakmak: Popüler Kültürden Jacques Lacan’a Giriş, (T. Birkan, Çev.), (6. Baskı), İstanbul: Metis Yayınları, (1989).
• Görsel 1. https://www.moma.org/learn/moma_learning/meret-oppenheim-object-paris-1936/
• Görsel 2. https://www.tate.org.uk/art/artworks/dali-lobster-telephone-t03257
• Görsel 3. https://www.artic.edu/artworks/210471/surrealist-object-functioning-symbolically
• Görsel 4. https://www.tate.org.uk/art/artists/mona-hatoum-2365/who-is-mona-hatoum
• Görsel 5. https://www.artimage.org.uk/31867/mona-hatoum/dormiente--2008
• Görsel 6. http://stelarc.org/?catID=20265
• Görsel 7. https://aboutstelarc.weebly.com/ping-body.html
• Görsel 8. https://www.ngv.vic.gov.au/exhibition/ron-mueck/
• Görsel 9. https://www.creativityfuse.com/2010/11/hyperrealist-sculptures-by-ron-mueck/
• Görsel 10. https://www.nationalgalleries.org/art-and-artists/57369
• Görsel 11. https://www.theguardian.com/artanddesign/2018/aug/16/wendy-mcmurdo-best-photograph-girl-bears-museum
• Görsel 12. https://www.moma.org/collection/works/163848?artist_id=8261&page=1&sov_referrer=artist
• Resim 13. https://www.artic.edu/artworks/72442/untitled-film-still-56
• Resim 15. https://www.sothebys.com/en/buy/auction/2020/photographs-2/cindy-sherman-untitled-film-still-81
• Resim 16. https://artsandculture.google.com/asset/untitled-263-cindy-sherman/1QH0dVKBF3henw
• Resim 17. http://www.cindysherman.com/images/photographs/Untitled255.jpg