Türkçede için ilgecinin eşdizimlilik örüntülerine derlem temelli bir yaklaşım

Yıl 2023, Sayı: 36, 196 - 212, 21.10.2023

Duygu Kamacı Gencer

https://doi.org/10.29000/rumelide.1369076

Öz

Türkçede sözcükler arasında anlamsal ilişkiler kuran sözcük türü olarak tanımlanan ilgeçler, alan yazınında dil bilgisel sözcük ya da enklitik sözcüğü gibi terimlerle karşılanmıştır. Çoğunlukla son çekim edatı olarak kabul edilen için ilgeci ise araştırmacılar tarafından farklı terimler eşliğinde tanımlanarak bu ilgecin amaç, hedef, dolaylılık gibi anlamları kodladığı dile getirilmiştir. Ancak hem sözcük türü olarak ilgeçlerin hem de için ilgecinin derlem tabanlı eşdizimlilik örüntülerini yorumlayan bir araştırma kuramsal art alanda mevcut değildir. İlgeç kategorisinde karşılaşılan zorlukların telafisinde eşdizimlilik örüntülerinin ve dolayısıyla derlem temelli araştırmaların önemli olduğunu varsayan bu çalışmada, öncelikle sözcük türü olarak ilgeç ve Türkçede için ilgecine dair alan yazını özetlenmiş, ardından derlemden elde edilen eşdizimlilik verileri eylem ve ad tabanlı olmak üzere iki ana başlıkta yorumlanmış ve sonuç kısmında için ilgecinden yola çıkarak ilgeçler ve ilgili oldukları diğer dil bilgisel kategoriler hakkında çeşitli çıkarımlar yapılmıştır. Alan yazınındaki probleme için ilgeci ile çözüm önerileri getiren bu çalışmada, Türkçe Ulusal Derlem'de için ilgecinin eşdizimlilik örüntüleri, eylem ve ad tabanlı örüntüler olarak sınıflandırılmış ve Türkçede için ilgecinin hem anlamsal hem sözdizimsel hem de söylemsel bir işlemci olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmanın bulguları doğrultusunda Türkçede için ilgeci, ana ve yan tümceyi neden-sonuç, amaç-sonuç ve istek bakımından birbirine bağlayan; basit tümce sınırları içinde tümleçleri yükleme yönelme, amaç, neden ve ilgi bakımından bağlayan; kimi durumlarda ise işaret adıllarıyla birlikte söylemdeki iki bağımsız tümceyi artgönderimsel olarak birbirine bağlayan bir ilgeçtir. Türkçede için ilgeci nedeniyle, amacıyla, dolayısıyla, isteğiyle, karşın, göre ilgeçleri ve yönelme durum biçimbirimi (+A) ile de anlamsal ve biçimsel bakımdan kesişme göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İlgeç, için ilgeci, eşdizimlilik, derlem

Kaynakça

• Aksan, Y. vd. (2012). Construction of the Turkish national corpus (TNC). Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation içinde (s. 3223-3227). İstanbul: European Language Resources Association. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.html
• Aslan Demir, S. (2007). İstek kipliği, gerçeklik ve gerçekleştirilebilirlik. VIII. Uluslararası Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu Bildirileri içinde (1-12), Konya.
• Aslan, E. (2018). Sözcük türünü değiştiren biçimbirimler. Ed. Erdoğan Boz. Türkiye Türkçesi II Biçimbilgisi içinde (105-147), Ankara: Gazi Kitabevi.
• Banguoğlu, T. (1995). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2007). Türkiye Türkçesinde +A durum biçimbirimi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2018). Sözlükler için yeni bir dilbilgisel bilgi önerisi: ilgeçlerin atadıkları biçimbirimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7 (2), 749-758.
• Crystal, D. (1995). The Cambridge encyclopedia of the English language. Cambridge: Cambridge University Press.
• Erdal, M. (2023). Edat terimi üzerine. (Ed.) Leyla Karahan ve Hüseyin Yıldız. Doğumunun 80. Yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde (s. 405-412). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2004). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayım.
• Gökter Gençer, B. ve Yavuzarslan, P. (2020). Genel sözlüklerde tanım ve tanımlama ölçütleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17 (3), 392-411.
• Grönbech, K. (2000). Türkçenin yapısı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1974). Türk dilinde edatlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• http-1. https://sozluk.gov.tr (Erişim Tarihi: 30 Nisan 2023)
• Kamacı Gencer, D. (2020). Anlamsal bir fenomen olarak kiplik: Dede Korkut örneği. Ankara: Nobel Yayınevi.
• Kara, F. (2009). Edat ve zarf üzerine. Turkish Studies, 4 (3), 1281-1300.
• Karaağaç, G. (2009). Edat üzerine düşünceler. Gazi Türkiyat, 1 (5), 157-169.
• Korkmaz, Z. (1961). uçun~üçün~için v.b. çekim edatlarının yapısı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 31-35.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi grameri: şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Larreya, P. (2009). Towards a typology of modality in language. Modality in English, theory and description içinde (s. 9-30). Berlin: Mouton de Gruyter.
• Lewis, G. (2000). Turkish grammar. Oxford: Oxford University Press.
• Li, Y. (2022). Türk dilinde son takılar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nalbant, M. V. (2012). üçün ve için edatları üzerine yeni bir değerlendirme. Türkoloji Dergisi, 19 (2), 87-94.
• Oktar, L. ve Yağcıoğlu, S. (1997). Türkçede Söylem Yapısı ve Artgönderim. VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri içinde (s. 331-345), Ankara.
• Ölker, P. (2014). İçin edatının standart dışı kullanımı. Türkiyat Mecmuası, 24(2), 171-193.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Willett, T. (1988). A cross-linguistic survey of the grammaticalization of evidentiality. Studies in Language, 12, 51-97.