Bâbür Divanı’nda aşk metaforu

Yıl 2024, Sayı: 38, 158 - 191, 21.02.2024

Muzaffer Saz

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439594

Öz

Bildirişimin ve edebî metinlerin ortak kaygısı anlama ve anlatma ekseninde “anlam”a ulaşma çabasıdır. İnsanlar arasında bildirişimi sağlayan dil, bireylere çeşitli yollarla anlama ve anlatma olanakları sunan bir olgudur. Yazar ve şairler eserlerinde bu olanakları doğrudan ya da dolaylı bir şekilde kullanarak duygu ve düşüncelerini ifade etmişlerdir. Şiir dilinin özlü ve kapalı anlatımı gerektirmesi şairleri daha çok dolaylı anlatıma yöneltmiş, bu durum da şiir üslubunun birtakım imgelerle, söz sanatlarıyla, mecazlarla ve metaforlarla yapılandırılmasına neden olmuştur. Özellikle soyut, karmaşık, göreceli ve girift kavramların anlaşılmasında ve anlatılmasında zihinde daha önceden oluşturulmuş şemalardan ve haritalardan yararlanma yoluna gidilmiştir. Anlamlandırma yapılacak örtük kavramların mevcut anlam örüntülerinden hareketle anlaşılır hâle getirilmesi olarak tanımlanabilecek metaforlar şiir dilinde çokça kullanılan anlam anahtarlarıdır. Bu tür örtük kavramların tariflerinde Lakoff ve Johnson’ın Kavramsal Metafor Kuramı doğrultusunda anlam sınırları önceden belirlenmiş kavramlarla eşleniklikler sağlanarak “A, B’dir.” biçiminde önermelerle hedef alanların işaretlenmesi elverişli bir yol olarak görülmüştür. Çalışmada Çağatay Türkçesi şairlerinden Bâbür Şah’ın Divanı’nda geçen aşka dair metaforlar sözü geçen kuram çerçevesinde tespit edilerek açıklanmıştır. Metaforlar; bahsi geçen kuramda belirlenen tasnife göre ontolojik metaforlar, yapı metaforları ve yönelim metaforları olmak üzere üç alt başlıkta ele alınmıştır. İnceleme yapılırken “A, B’dir.” şeklinde metafor ifadesi belirlenerek metaforun hedef alanı ve kaynak alanı tespit edilmiş, -varsa- alt metafor(lar) belirtilerek metafor açıklaması yapılmıştır. Böylece Bâbür Şah’ın şiir üslubu çerçevesinde kullandığı aşk konulu metaforlardan hareketle dönem şairlerinin ve mensubu oldukları kültür dairesinin kavramları algılama yolları belirlenmiş olacaktır. Tarihî metinler üzerinde yapılacak metaforik incelemeler, anlama ulaşmada dilin işlenme yollarını göstermesi açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bâbür Şah, metafor, dil bilimi, kavramsal metafor teorisi

Kaynakça

• Akyüz, A. (2023). Dedem Korkut Kitabı’nda Manzum Parçalarda Metaforik Unsurlar. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aristoteles (2002). Poetika (Çev.: İsmail Tunalı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydın, T. (2018). Lakoff ve Johnson’ın Metafor Kuramı ve Eski Türkçe ile Orta Türkçede Birleşik Fillerde Yük Metaforu. SUTAD, (44), s. 163-181.
• Cebeci, O. (2019). Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları.
• Çelik, N. (2022). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Aşk ve Sevgiliye Dair Kavramlarda Kullanılan Metaforik Unsurlar. Selçuk Türkiyat, (54), 287-300.
• Çetinkaya, B. (2017). Kutadgu Bilig’de Kavramsal Metaforlar. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(2), 377-399.
• Çetinkaya, B. (2018). Orhun Abidelerinde Metaforlar. International Congress on Science and Education, 382-387.
• Doğan, M. (2008). Divan Şiirinde "Şarap" Metaforları. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 38 (38), 68-86.
• Doğaner, A. (2022). Âşık Tarzı Şiirlerde Konu Edilen Ateş ve Ateşle İlgili Unsurlar. International Journal Of Language Academy, 10 (1), 130-145.
• Eker, Ö. (2021). Kutadgu Bilig Metaforları (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eker, Ö., Kök, A. (2017). Divân-ı Hikmet ve Atabetü’l Hakâyık’taki Bal ve Söz Metaforları. Türk Dünyası Araştırmaları, 115 (227), 103-114.
• Erdem, M. (2003). Türkmen Türkçesinde Metaforlar. Ankara: Köksav Yayınları.
• Evans, V. (2007). Aglossary of Cognitivite Linguistics. Edinburgh Universty Press, Uk.
• Gemici, H. İ. (2021). Garib-nâme’de Aşk Metaforu (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koca Sarı, S. (2012). Kutadgu Bilig’de Metafor (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kök, A. (2016). Pir-i Türkistanın Metafor Dünyası. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kök, A. (2020). Türklerin Entelektüel Mirası: Kutadgu Bilig Devlet: Adalet Kut Töre. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kövecses, Z. (2010). Metaphor: A Practical Introduction. New York: Oxford University Press.
• Kuyma, E. (2021). Bilmecelerde Metaforik Dil Üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (23), 607-621.
• Küçük, O. (2016). Çağdaş Metafor Teorisi: George Lakoff ve Mark Johnson Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Lakoff, G. (1990). The Invariance Hypothesis: Is Abstract Reason Based On Image-Schemas? Cognitive Linguistics, 1(1), 39-74.
• Lakoff, G., Johnson, M. (2015). Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil (Çev. Gökhan Yavuz Demir). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Lakoff, G., Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago/ London.
• Saussure (1998) Genel Dil Bilim Dersleri (Çev. Berke Vardar). İstanbul: Multinlignual Yayınları.
• Şahin, N. (2017). Dede Korkut Hikâyelerinde Metaforlar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(1), 84-114.
• Tokay, Y. (2018). Kitâbu Gülistân Bi’t-Türkî’de Hayvan Adlarının Metaforik Kullanımı. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 31-52.
• Toprak, F. (2019). Kutadgu Bilig’de Doğadan İnsana Aktarım Metaforları (Hayvanlar). Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı, 1312-1323.
• Topuz, Ü. (2019). Seyf-i Sarâyî’nin Gülistan Tercümesi’nde Metaforlar (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Uçan Eke, N. (2017). Klasik Türk Edebiyatında Metaforik Üslup. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Uçan Eke, N. (2018). “Metaforların Işığında Türkçenin Kadim Metinleri Orhun Yazıtlarını Yeniden Okumak”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, C. II, 1386-1406.
• Uludağ, S. (2005). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Üşümüş, Y. (2022). Garib-Nâme’nin İkinci Cildinde Aşk Metaforu (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yaylagül, Ö. (2010). “Divânü Lugâti‟t-Türk‟te Yer Alan Atasözlerindeki Metaforlar”. Millî Folklor, 112-121.
• Yeşil, E. (2022). Attila İlhan’ın Şiirlerinde Ontolojik Metaforlar (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hitit Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Yıldızlı, M. E. (2011). Kutadgu Bilig’de Dünya Metaforu (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldızlı, M. E. (2020). Atebetü’l- Hakâyık’ta Ontolojik Metaforlar. SUTAD, (50), 97-118.
• Yoldaş, K. (2009). Şeyhülislam Yahya Divanı’nda Aşk Şarabı. İnönü Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi.
• Yunusoğlu, M. K. (2016). Budist Türk Çevresi Eserlerde Metaforlar. Ankara: TDK Yayınları.
• Yücel, B. (1995). Babür Divanı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.