Tes Yazıtı’nın Güney Yüzünün 3. Satırında Yeni Bir Deyim? İlgerü konmak

Yıl 2024, Sayı: 38, 249 - 256, 21.02.2024

Mihriban Aydın

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439608

Öz

Türk runik harfli eski Türk yazıtları, bugün sayısı beş yüzü aşmış, Türkçenin bilinen ilk yazılı belgeleridir. Bu metinler üzerindeki çalışmalar, Vilhelm Thomsen’in yazı sistemini çözdüğünü duyurması ve yayımlaması ile başlar. Dolayısıyla 1893 yılından bugüne kadar bu metinler üzerindeki çalışmalar artık binlerle ifade edilmektedir. Yazıtlar dönemi Türkçesinden elde edilen her bulgu, yalnızca Türkçenin türlü devirleri ve bugünkü çağdaş dönemleri hakkında bilgi vermez; bu metinler, aynı zamanda birçok bilim dalının da ilgi alanına girer. Bunun yanında bazı Asya ve Avrupa halkları hakkında da başvuru kaynakları arasında gösterilir. Bu makalede Uygur Kağanlığı’nın ilk dönemleri hakkında bilgi edinilebilen Tes Yazıtı’nın güney yüzünün 3. satırındaki ilgerü konmak ifadesinin gözden kaçmış bir deyim olabileceği öne sürüldü. Makalenin giriş bölümünün ardından birinci bölümde, önceki okuma ve anlamlandırmalara yer verildi. Bu okuma ve anlamlandırmalar üzerinde çeşitli değerlendirmelerde bulunuldu. İkinci bölümde yeni bir okuma ve anlamlandırma dikkatlere sunuldu. Ardından ilgerü konmak ifadesi hakkında değerlendirmeler yapıldı. Bir isim ve bir fiilden oluşan bu yapıda anahtar kelime kuşkusuz ilgerüdür. Bu nedenle ilgerü kelimesinin anlam dünyası hakkında bilinenler sıralandıktan ve ardından kon- fiilinin tanıkları verildikten sonra, ilgerü kon- deyiminin “doğuya yerleşmek” yerine, “önüne oturmak, başına geçmek” olarak anlamlandırılması gerektiği öne sürüldü. Bu yeni anlam ile satırın anlam bağlamının da daha anlaşılır olduğu dikkatlere sunuldu.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Yazıtları, Eski Türkçe, Uygur Yazıtları, Tes Yazıtı, ilgerü konmak, ileri

Kaynakça

• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları, Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen.
• Aydın, E. (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri, Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Aydın, M. (2023). Türkçenin Onomastiğine Katkılar: Uygur Yazıtlarındaki Kişi Adları. Türkbilig, 46, s. 55-86.
• Berta, Á. (2004). Szavaimat Jól Halljátok... A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jate Press.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Doerfer, G. (1993). Versuch einer linguistischen Datierung älterer osttürkischer Texte. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Duran, S. (1956). Türkçede Cihet ve Mekân Gösteren Ek ve Sözler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1956, s. 1-110.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden & Boston: Brill Press.
• Gabain, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hünerli, B. (2011). Doğu Trakya Ağızlarında “İleri” Sözcüğünün Eskicil Bir Kullanımı. Turkish Studies, 6(1), s. 1283-1292.
• Klyaştornıy, S. G. (1983). Tesinskaya stela. Sovyetskaya Tyurkologiya, 1983(6), s. 76-90.
• Klyashtorny, S. G. (1985). The Tes Inscription of the Uighur Bögü Qaghan. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 39(1), s. 137-156.
• Klyaştornıy, S. G. (1986). Tes Abidesi (ilk neşri). Çev. F. S. Bozkurt, Türk Kültürü Araştırmaları, 24(2), s. 151-172.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık.
• Mireguli Heilili (米热古丽·黑力力) (2022). 鄂尔浑文回鹘碑铭研究 [Eerhun wen huihu beiming yanjiu]. Beijing: 中国社会科学出版社 [Zhongguo shehui kexue chuban she].
• Orkun, H. N. (1941). Eski Türk Yazıtları IV. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Ōsawa, T. (1999). Tes Inscription. T. Moriyasu – A. Ochir (ed.): Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998 içinde. Osaka: The Society of Central Eurasian Studies, s. 158-167.
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: BilgeSu.
• Róna-Tas, A. (1986). Hazar Kavim Adının Tarihi Üzerine Yeni Veriler. Çev. M. Karakurt, Türk Kültürü Araştırmaları, 24/2, s. 53-63.
• Sertkaya, O. F. (1992). Göktürk Harfli Uygur Kitabelerinin Türk Kültür Tarihi İçerisindeki Yeri. Türk Kültürü Araştırmaları, 28(1-2), s. 325-334.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Türk Dil Kurumu (1996). Tarama Sözlüğü. c. 3, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yang Fuxue (杨富学) (1994). 古代突厥文台斯碑译释 [Gudai Tujuewen taisibei yishi]. 语言与翻译 [Yuyan yu Fanyi] 1994/4: 22-28.
• https://sozluk.gov.tr: Türk Dil Kurumu: Güncel Türkçe Sözlük. (Erişim tarihi: 10.12.2023).