Tarihî Kıpçak Türkçesinde yer alan hastalık adları ve hastalıkla ilgili kavramlara dair söz varlığı

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 143 - 171, 21.03.2024

Yazgı Tuğçe Kurt Öteleş

https://doi.org/10.29000/rumelide.1454368

Öz

Söz varlığı, toplumların gelenek-görenek, örf, adet, daha geniş ifadeyle yaşayışları, sosyal hayatları, kültür unsurları ve dünya görüşlerine dair önemli bilgileri vermektedir. Tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri malzemelerine bakıldığında hastalık adları ve hastalıkla ilgili kavramların geniş bir yer kapladığı görülmektedir. Bu makalede, tarihî Kıpçak Türkçesinde yer alan hastalık adları ve hastalıkla ilgili kavramlara dair söz varlığının tarihî ve çağdaş Kıpçak grubu Türk lehçelerindeki durumu art ve eş zamanlı olarak anlambilimsel (semantik) açıdan ele alınmıştır. Çalışmada, hastalık adları ve hastalıklarla ilgili kavramlara dair 68 adet terim tespit edilmiştir. Bunlar; “bedensel hastalıklarla ilgili kelimeler”, “bulaşıcı hastalıklarla ilgili kelimeler”, “göz hastalıkları ile ilgili kelimeler”, “cilt hastalıkları ile ilgili kelimeler”, “kekemelik ve konuşmayla ilgili kelimeler”, “hasta ve hastalıkla ilgili kelimeler”, “tedavi amaçlı kullanılan kelimeler”, “solunum hastalıkları ile ilgili kelimeler”, “sindirim hastalıkları ile ilgili kelimeler”, “hekimlikle ilgili kelimeler” olmak üzere çeşitli başlıklar altında incelenmiştir. İncelenen kelimelerin ilk olarak Türkçenin hangi döneminde geçtiği ve kökeni belirlenmiştir. Kıpçak Türklerinin hastalıkla ilgili söz varlığında Türkçenin yanı sıra ödünçlenen kelimelerin yer alması konar-göçer yaşam tarzlarının ve dinî inanışlarının bir sonucudur. Bu makalede, yapılan analizler sonucunda tarihî Kıpçak Türkçesinde yer alan hastalık adları ve hastalıkla ilgili kavramlara dair söz varlığının günümüzde çağdaş Kıpçak grubu Türk lehçelerinin hangilerinde yaşamaya devam ettiği hangilerinde değişmeye uğradığı ya da tamamen unutulduğunun belirlenmesi ilerde yapılacak olan söz varlığı çalışmaları açısından da oldukça önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Kıpçak Türkçesi, Hastalık Söz Varlığı, Çağdaş Kıpçak Grubu Türk Lehçeleri, Anlam Bilimi.

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Haluk (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aqtay, G.; Jankowski, H. (2021). Kırım Karaycası Türkçe Sözlük (çev. Tülay ÇULHA). Elazığ: Asos Yayınları.
• Arat, Reşit Rahmeti (2018). Kutadgu Bilig – Yusıf Has Hacib, Yayıma Hazırlayan: Çetin Şan -Serap Tuba Yurteser. Kabalcı Yayıncılık.
• Argunşah, M.; GÜNER, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. vd. (2018). Kırgızca-Türkçe Sözlük (Ⅰ. Cilt (A-J), Ⅱ. Cilt (K-Z)). Ankara: Bengü Yayınları.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp Tarihi. İstanbul: Merkez Efendi Tıp Derneği.
• Baskakov, N.A. (1963). Nogaysko-russkiy slovar. Moskova.
• Clauson, S. G. (1972). Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press. Oxford.
• Ehmetyanov, Rifkat vd. (2014). Türkçe -Tatarca Sözlük (akt. Mustafa Öner). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergönenç, Dilek (2019). Nogay Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun Ahmet Bican, vd (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ercilasun, A. B.; Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K.; Bayniyazov, A.; Başkapan V. (2019). Kazak Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K.; Bayniyazov, A.; Başkapan, V. (2019). Türkiye Türkçesi - Kazak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Maşkaraoğlu,, S. (2023). Kırım-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Muzafarov, R.; Muzafarov, N. (2018). Kırım-Tatar Türkçesi- Türkiye Türkçesi – Rusça Sözlük (çev. Nariman Seyityahya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oba, E. (2020). Kazakça’nın Tarihî Türk Lehçelerine Göre Söz Varlığı. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Orozobaev, Mayrambek (2014). Kırgızcadaki İslam Öncesi Geleneksel İnanç ve İnanışlarla İlgili Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sönmezler Duran, Ö. (2020). Kazan-Tatar Türkçesinin Tarihi Kıpçak Yadİgârları Bağlamında Aidiyeti -Anlam Bilimsel Bir Karşılaştırma. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay – Malkar Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Temel, D. (2020). Memlûk-Kıpçak Türkçesİndekİ Sağlık İle İlgİlİ Söz Varlığı Ve Kazakçadakİ Durumu Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R (2019). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları
• Uygur, C. V. (2020). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yudahin, K.K. (2011). Kırgız Sözlüğü (çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N.; Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Berlin: Universitätsverlag Göttingen.