Kâğıda Yazılı Runik Harfli Metinlerin İşaret Sistemi Üzerine

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 239 - 265, 21.03.2024

Fikret Yıldırım

https://doi.org/10.29000/rumelide.1454377

Öz

Eski Türk runik yazısı 1893 yılında Vilhelm Thomsen tarafından çözümlenmiş ve bu çözümleme sonucunda Türk dili tarihinin “Eski Türkçe” dönemine ait runik harfli yazının kapısı araştırmacılara açılmıştır. Aslında runik harfli yazıtlar üzerine çalışmalar 1893 yılından önceye gider. Bu çalışmalardan Finlandiya Arkeoloji Cemiyetinin 1889 yılındaki yayınında (Inscriptions de l’Iénissei...) otuz iki Yenisey yazıtı runik harflerle bilim dünyasına sunulur. Bu yayında ayrıca ele alınan yazıtlardaki runik işaretler de alfabe tablosu halinde verilir. Bugüne kadar kimi araştırmacılar yaptıkları çalışmalarda runik yazıtların yanı sıra runik yazmalarda geçen işaretleri de alfabe tabloları ile göstermişlerdir. Fakat runik yazmalar söz konusu olduğunda bu runik alfabe tablolarının yetersiz olduğu göze çarpmaktadır. Bunun başlıca nedeni elbette bu yayınlarda bugün mevcut olan 46 katalog numaralı runik yazmanın hepsinin değerlendirilememiş olmasıdır. Bu yazımızda mevcut tüm runik yazmalar göz önüne alınmış ve runik yazmalardaki işaretler bütünlüklü olarak ortaya konmuştur. Böylece, bu işaretlerin hem paleografik hem de fonetik açıdan incelenmesi de mümkün hale gelmiştir. Runik yazmalarda bulunan kimi runik harfler yazıtlarda görülmemektedir. Bu harflerin bir kısmında diyakritik işareti olarak nokta (ya da kısa çizgi) bulunmaktadır. Diyakritikli harfler yabancı sözcüklerin yanı sıra Türkçe sözcüklerin yazımında da kullanılmıştır. Mevcut runik yazmaların çoğunda kılavuz satır çizgisine rastlanmasa da bu yazmalarda yazının nizami yazıldığı görülür. Kimi runik yazmalardaki yazı ise özensiz ve acemicedir. Satır çizgisi bulunan yazmalarda runik yazının satır çizgisine üstten bitiştirilerek yazıldığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Runik alfabe, runik yazmalar, diyakritik, Uygur alfabesi, Mani alfabesi

Kaynakça

• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları - Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2013). Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. (M. Ölmez, Ed.). Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri. (V. Köken, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boyce, M. ve Zwanziger, R. (1977). A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian. Acta Iranica, Troisième Série, Textes et Mémoires, 9a. v. 2, supplément, Leiden: Diffusion E. J. Brill; Téhéran: Édition Bibliothéque Pahlavi.
• Clauson, G. (1970). The Origin of the Turkish “Runic” Alphabet. Acta Orientalia Havniae, (32), 51-76.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
• Daniels, P. T. ve Bright, W. (1996) (Eds.). The World’s Writing Systems. New York, Oxford: Oxford University Press.
• Durkin-Meisterernst, D. (2004). Corpus Fontium Manichaeorum, Dictionary of Manichaean Texts, Volume III, Texts From Central Asia and China, Part I, Dicitonary of Manichaean Middle Persian and Parthian. Turnhout: Brepols.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugât’i-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. von (1941). Alttürkische Grammatik. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siècle de Touen-houang (Tome I-II). Paris: Peeters.
• Heikel, A. O., Gabelentz, H. G. von, Devéria, J. G. ve Donner, O. (1892). Inscriptions de l’Orkhon: recueillies par l’expédition finnoise 1890 et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• Konkobayev, K., Useyev, N. ve Şabdanaliyev, N. (2015). Atlas drevnetyurkskih pis’mennıh pamyatnikov respubliki Altay. Astana: Ġılım Baspası.
• Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları. (R. Alimov, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Le Coq, A. A. von (1909). Köktürkisches aus Turfan (Manuskriptfragmente in köktürkischen ‘Runen’ aus Toyoq und Idiqut-Schähri [Oase von Turfan]). Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften, 1047-1061.
• Ölmez, M. (2018). Uygur Hakanlığı Yazıtları. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Ölmez, M. (2021). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi, Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları (Metin-Çeviri-Sözlük) (Yenilenmiş-Genişletilmiş 4. Baskı). Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Radloff, W. (1892). Atlas der Alterthümer der Mongolei. St. Petersburg: Buchdruckerei der Akademie der Wissenschaften.
• Radloff, W. (1894). Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei, Erste Lieferung: Die Denkmäler von Koscho-Zaidam; Text, Transscription und Übersetzung. St. Petersburg: Commissionäre der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Radloff, W. (1910). Alttürkische Studien, III. Bulletin de l’Académie Impériale des Sciences de St.-Pétersbourg, VI série, 4(13), 1025-1036.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, I (a - agrıg). Wiesbaden: Steiner.
• Sertkaya, O. F. (1994). Kâğıda Yazılı Göktürk Metinleri Ve Kâğıda Yazılı Göktürk Alfabeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1990, 167-181.
• Société Finlandaise d’Archeologie (1899). Inscriptions de l’Iénissei, recueillies et publiées par la Société Finlandaise d’Archeologie. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnois.
• Şirin User, H. (2015). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri (Gözden Geçirilmiş Yeni Basım). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tekin, T. (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thomsen, V. (1893). Déchiffrement des Inscriptions de l’Orkhon et de l’Iénisséi: Notice Préliminaire. Bulletin de l’Académie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark, 285-299.
• Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l'Orkhon Déchiffrées. Mémoires de la Société Finno-Ougrienne, V. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• Thomsen, V. (1910). Ein Blatt in Türkischer ‘Runen’schrift aus Turfan. Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften, 296-306.
• Thomsen, V. (1912). Dr. M. A. Stein’s Manuscripts in Turkish ‘Runic’ Script from Miran and Tun-Huang. Journal of the Royal Asiatic Society, 181-227.
• Thomsen, V. (2011). Orhon Yazıtları Araştırmaları (2. Baskı). (V. Köken, Çev. ve Yayıma Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vasil’yev, D. D. (1983). Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch - Deutsch - Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca - Almanca - Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, F. ve Çapa, G. N. (2022). Atebetü’l-Hakâyık’ın Eski Uygur Harfli Semerkand Nüshasının Paleografik İncelenmesi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (8), 56-103.